- Bosh sahifa
- Maslahatchi minbari
- Til millatning dunyoni bilish, anglash, tuyish vositasidir
Til millatning dunyoni bilish, anglash, tuyish vositasidir
“O‘zbek tili kambag‘al til emas,
balki o‘zbek tilini kamba‘al deguvchilarning o‘zi
kambag‘al.
Ular o‘z
nodonliklarini o‘zbek tiliga to‘nkamasinlar”
(Abdulla Qodiriy)
Har
qanday xalqning tarixi, oʻziga xos tabiati, qadriyatlari, avvalo, oʻsha
xalqning ona tilida aks etadi. Oʻz tilini asrab-avaylagan, uni zamonlar osha
rivojlantira olgan millatgina oʻzligini, milliy qiyofasini saqlab qoladi. Millatning
mavjudligi, avvalo, uning tilida namoyon bo‘ladi. Zotan, til millatning dunyoni
bilish, anglash, tuyish vositasidir.
Turli millat va elatlarni farqlovchi asosiy
belgilardan biri ham til sanaladi. Tilini yo‘qotgan xalq millat sifatida ham
yo‘qlikka mahkumdir.
Mustaqilligimizni qo‘lga kiritishning
qutlug‘ jarayoni o‘zbek tiliga Davlat tili maqomining berilishi bilan
boshlandi. 1989-yil
21-oktabrda „Davlat tili to‘g‘risida“gi Qonun qabul qilindi. Ushbu qonun milliy
qadriyatlarimizni tiklash va rivojlantirish uchun juda katta
imkoniyatlar berdi.
Mamlakatimiz
qonunchiligida, rasmiy ish yuritishda, sud jarayonida, o‘quv faoliyatida
qo‘llaniladigan asosiy til o‘zbek (davlat) tilidir. O‘zbek tili – Markaziy Osiyodagi eng qadimiy, boy
va rivojlangan tillardan biri. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga
asosan O‘zbekiston Respublikasining davlat tili o‘zbek tilidir (4 -modda). O‘zbek
tilining davlat tili sifatidagi maqomi maxsus qonun bilan ham belgilangan.
Konstitutsiya va qonunda o‘zbek tilining davlat tili deb belgilanishi boshqa
har qanday tillarning muomalada bo‘lishini rad etmaydi. Boshqa tillardan ham
kundalik hayotda, turmushda keng foydalanish imkoniyati mavjuddir. Oʻzbekiston
Respublikasida Davlat tilini oʻrganish uchun barcha fuqarolarga shart-sharoit
yaratildi hamda millatlar va elatlarning tillariga izzat-hurmat bilan
munosabatda boʻlish, ularning rivojlanishi taʼminlandi.
Bugun
bizda ham chet tillarini o‘rganishga zarur shart-sharoitlar yaratilishi bilan
birga o‘z ona tilini chuqur bilish masalasiga ham alohida e’tibor qaratilmoqda.
O‘zbekistonda garchi davlat tili sifatida o‘zbek tili ko‘rsatilgan bo‘lsa-da,
boshqa millatlarning nafaqat tili, balki urf-odatlari ham alohida hurmat
qilinadi.
Zero, Prezidentimiz ta’kidlaganidek, o‘z tilini hurmat qilgan boshqalarning ona
tiliga ham chuqur hurmat bilan qaraydi.
Shu o‘rinda, bugun “Davlat tili
to‘g‘risida”gi Qonun talablariga to‘liq rioya qilinyaptimi? degan savol
tug‘iladi. Menimcha, ma’naviyatimiz ko‘zgusi bo‘lgan ona tilimiz sofligiga to‘liq e’tibor qilmayapmiz, uning boy
imkoniyatlaridan to‘g‘ri va o‘rinli foydalana olmayapmiz.
Ming yillar davomida sayqallangan o‘zbek tili imkoniyatlari dunyodagi
hech bir tildan kam emas. Biroq ona tilimizning ko‘rki, chiroyi, jozibali ifoda
imkoniyatlarini po‘lat zirhday beta’sir, deb bo‘lmaydi. Boshqacha aytganda,
turli salbiy omillar uning betakrorligiga daxl qilib, mavqeiga putur yetkazishi
turgan gap.
Ko‘chalardagi
turli e’lonlar, reklama bannerlari, transport vositalaridagi manzil
ko‘rsatkichlari, binolar peshtoqidagi, idora va tashkilotlar muhrlaridagi
yozuvlarga e’tibor bersangiz, ularning aksariyati imlo qoidalariga mos emas.
Yozuvlardagi xatoliklarni ilg‘ay oladigan kishi-ku, mayli, nuqsonni o‘zi
to‘g‘rilab o‘qishi mumkin. Biroq u yosh, hali imlo qoidalarini to‘la
o‘zlashtirmagan bo‘lsa-chi?
Televideniye orqali namoyish
etilayotgan teledasturlarning ko‘pi “Megapolic”, “Reality shou”, “The
cover up”, “Discovery”, “Muzqaymoq party”, “Smile party”, “Sketch shou”,
“Bumirang” kabi ajnabiy nomlar bilan atalgan. Bu illatlar kichkina ko‘rinsa-da,
tilimizga yot bo‘lgan bunday so‘zlar milliy mentalitetimiz rivojiga, yosh
avlodning ma’naviy olamiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
Bugun
tilimizda uchrayotgan xatolar ichida uslubiy xatoliklar, ya’ni so‘zlarning
noto‘g‘ri ishlatilishi, so‘z tartibi qoidalariga rioya qilmaslik, ruscha
so‘zlarni lotin yozuvida yozish, jamoat transportida yo‘nalish va manzillar
yozilishidagi xatoliklarni ko‘plab uchratish mumkin. Bunday salbiy holatlar ona
tilimizga, unga davlat tili huquqiy maqomini bergan qonunga nisbatan
hurmatsizlikdir.
Ishlab
chiqarilgan mahsulot, taqdim etilayotgan xizmatning xaridor nazariga tushishida
reklamaning o‘rni beqiyos. Yurtimiz ishbilarmonlari tomonidan reklamaga katta
e’tibor berilayotgani ham bejiz emas. Bugun ko‘chalarimizni bezab turgan ulkan
bilbordlar, afishalar fikrimiz dalilidir. Biroq ularning matni ona tilimiz
qoidalariga mos emas. “Davlat tili
to‘g‘risida”gi Qonunning 20-moddasida “Lavhalar, e’lonlar, narxnomalar va
boshqa ko‘rgazmali hamda og‘zaki axborot matnlari davlat tilida
rasmiylashtiriladi va e’lon qilinadi hamda boshqa tillarda tarjimasi berilishi
mumkin” deya qat’iy belgilab qo‘yilgan. Ammo lavhalar, e’lonlar, narxnomalar
hamma joyda ham ushbu talabga mos tarzda rasmiylashtirilayapti, deb bo‘lmaydi.
Davlat
tilimizga bepisand munosabatning yana bir ko‘rinishi joy nomlari, bino va
inshootlarga bilib-bilmasdan nomlar qo‘yish tarzida namoyon bo‘lmoqda.
Qolaversa, “Reklama to‘g‘risida”gi qonunda ham bu borada me’yoriy qoidalar
mavjud. Masalan, “Tip-top” sharbati, “Versal”, “Imperial” restoranlari,
“Blinoff”, “Bistro” maishiy xizmat ko‘rsatish muassasalari, “Black Cat”, “Два брата”, “Safia”, “Evos” kafelari va boshqalar. Bunday nomlarni ko‘rgan kishi
o‘ziga shunday savollar berishi tabiiy: “Bu imoratlar O‘zbekistondami yoki
biror xorijiy o‘lkada? Bunday so‘zlar ma’naviy qadriyatlarimizga, xususan,
millatimiz ramzi bo‘lgan o‘zbek tili qonuniyatlariga mos emas. Bu kabi nomlarni
tanlayotgan insonlarda milliy g‘urur, ona tilimizga hurmat qani? Mahsulotini
o‘zbekcha nomlayotgan, chiroyli, zamonaviy binolari peshtoqiga o‘zbekcha nom
yozib qo‘yayotgan kishilar sa’y-harakati esa har qancha olqishga loyiqdir.
Bugun
barcha sohalar qatori tilimiz rivoji va uning taraqqiyoti haqida ham jiddiy
mulohaza qilish payti yetdi. Buning uchun mustahkam huquqiy baza yaratildi.
Dastlab davlatimiz rahbarining 2019-yil 4-oktabrdagi “O‘zbekiston Respublikasining
“Davlat tili to‘g‘risida”gi Qonuni qabul qilinganining o‘ttiz yilligini keng
nishonlash to‘g‘risida”gi qarori, so‘ng 2019-yil 21-oktabrdagi “O‘zbek tilining
davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeini tubdan oshirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida”gi farmoni, qolaversa, ona tilimizga davlat tili maqomi
berilganining o‘ttiz yilligi munosabati bilan poytaxtimizdagi Xalqaro Kongress
markazida ilk davlat tadbiri o‘tkazilgani, unda Prezidentimiz Shavkat Mirziyoev
ona tilimizning nufuzini yanada oshirishga doir qator takliflarni aytgani va
vazifalar belgilab bergani, bundan buyon 21-oktabr mamlakatimizda ona tili
bayrami sifatida keng nishonlanishi, bularning bari aytish mumkinki, davlatimiz
tomonidan ona tilimiz – o‘zbek tiliga hurmat va e’tiborning amaldagi
ifodasidir. Demak, huquqiy asos mustahkam, endi faqat unga amal qilish qoldi.
Bugun har bir shaxs “Davlat tili to‘g‘risida”gi Qonunga to‘la rioya qilishi
shart.
Bizga beminnat
xizmat qiluvchi ona tilimiz rivojiga to‘siq bo‘layotgan kamchiliklarni bartaraf
etishda ham xolis bo‘lsak, jonkuyarlik ko‘rsatsak, hamjihatlik bilan ish tutsak,
ezgu maqsadlarimizga erishishimiz muqarrardir.
Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universitetining
tashkil etilgani ham ona tilimizga ko‘rsatilayotgan ulkan e’tiborning yorqin
ko‘rinishidir. Universitet o‘zbek xalqining milliy
o‘zligini, milliy ma’naviyatini dunyoga ko‘rsatishga, bu borada malakali
mutaxassislar tayyorlashga xizmat qiladi.
Til
sofligini ta’minlash, uning qoidalariga og‘ishmay amal qilish har bir
yurtdoshimizning ham qonuniy, ham ma’naviy burchi sanaladi.
Xakimova Zebinisa Muzaffarovna
Davlat xizmatlari agentligi
direktorining maʼnaviy-maʼrifiy ishlar samaradorligini oshirish, davlat tili
to‘g‘isidagi qonun hujjatlariga rioya etilishini taʼminlash masalalari bo‘yicha
maslahatchisi