Konstitutsiya bergan huquq — milliy tilni avaylab, avlodlarga yetkazish ulug‘ sharaf va burchdir

Eng ilg‘or mamlakatlarning konstitutsiyalaridan qolishmaydigan asosiy Qonunimizning yaratilishida xalqimizning milliy o‘ziga xosligi, jumladan, milliy tili, necha ming yillik milliy davlatchilik tajribasi hamda dunyoning to‘qsondan ortiq davlatining ilg‘or konstitutsiyalaridagi tajribalar hisobga olingan. Xalqaro ekspertlar ko‘p bor ta’kidlaganlaridek, unda eng muhim xalqaro huquqiy hujjatlarda mustahkamlangan va umum e’tirof etilgan ilg‘or demokratik prinsiplar o‘z in’ikosini topgan.

Milliy tilini rivojlantirish har bir xalqning eng muhim huquqlaridandir

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 4-moddasida mustahkamlab qo‘yilganidek, «O‘zbekiston Respublikasining davlat tili o‘zbek tilidir». Ayni paytda ushbu moddada: «O‘zbekiston Respublikasi o‘z hududida istiqomat qiluvchi barcha millat va elatlarning tillari, urf-odatlari va an’analari hurmat qilinishini ta’minlaydi, ularning rivojlanishi uchun sharoit yaratadi», deb qayd etilgan.

Til — millat va davlatning boyligi, uning xalqaro miqyosdagi o‘rni va nufuzini belgilaydigan vositadir. Dunyodagi ko‘p xalqlar o‘z milliy rasmiy tiliga ega emas. Chunki bu jarayon xalqning milliy mustaqilligi bilan bog‘liq. Rasmiy tilga ega bo‘lish va uni rivojlantirish bevosita millatning yuksalishiga zamin yaratadi. Bu jihatdan biz har qancha faxrlansak arziydi. Bundan 31 yil muqaddam o‘zbek tiliga davlat tili maqomi berildi. «Davlat tili haqida»gi qonun loyihasining ikki marta muhokamaga qo‘yilishi va qizg‘in bahs-munozaralardan so‘ng Respublika parlamenti tomonidan 1989-yil 21-oktyabrda qabul qilinishi Vatanimiz mustaqilligi sari qo‘yilgan birinchi, g‘oyat muhim va dadil qadam bo‘lgan edi. Ushbu qonun loyihasining ishlab chiqilishi va qabul qilinishida butun jamiyat ahli faol ishtirok etganini alohida ta’kidlash joiz. Aniqrog‘i, mazkur tarixiy hodisa o‘z vaqtida xalqimizning istiqlolga bo‘lgan umid-ishonchini, milliy g‘urur tuyg‘usini kuchaytirdi, Mustaqilligimizning o‘ziga xos poydevori vazifasini bajardi.

Dastavval, «Davlat tili haqida»gi qonunda o‘z ifodasini topgan muhim huquqiy qoidalar keyinchalik Asosiy Qonunimizda mustahkam muhrlab qo‘yildi. Shu asosda o‘zbek tili mustaqil davlatimizning bayrog‘i, gerbi, madhiyasi bilan bir qatorda turadigan, qonun yo‘li bilan himoya qilinadigan muqaddas davlat ramziga aylandi.

Istiqlol yillarida mamlakatimizda barcha sohalar qatori tilimiz taraqqiyotida ham muhim o‘zgarishlar yuz berdi. O‘zbek tilining jahon miqyosidagi nufuzi ortdi. «Davlat tili haqida»gi qonun ona tilimizning bor go‘zalligi va jozibasini to‘la namoyon etish bilan birga, uni ilmiy asosda rivojlantirish borasida ham keng imkoniyatlar yaratdi. Olimlar va mutaxassislar tomonidan ilm-fan va turli sohalarga oid ensiklopediya va lug‘atlar, darslik va o‘quv qo‘llanmalari chop etildi. Mumtoz adabiyotimiz namunalari yaratildi.

Shunday lahzalar bo‘ladiki, ular tom ma’noda tarixga muhrlanadi. Xususan, 2020-yilning 23-sentabr sanasi yurtimiz tarixida, xalqimiz hayotida oltin harflar bilan bitildi. Shu kuni Prezidentimiz Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasining 75-sessiyasida o‘zbek tilida nutq so‘zladi.

Taraqqiyot va yuksalish yo‘lidan dadil odimlayotgan, ilg‘or va tashabbuskor mamlakatlar qatoridan munosib o‘rin egallayotgan O‘zbekiston dunyo minbarida o‘z so‘zini o‘z ona tilida aytishi oddiy hodisa emas, albatta. Bu ajdodlari merosini benihoya qadrlaydigan, millat sha’ni va g‘ururini yuksak tutadigan har bir o‘zbek uchun sharafdir! Necha-necha asrlar mobaynida e’tibordan chetda qolib kelgan, endi-endi qaddini va qadrini tiklayotgan ona tilimizning jahon sahnasida yangrashidan har qancha faxrlansak arziydi.

E’tirof etish joizki, ushbu nutqni yurtdoshlarimiz bilan bir qatorda jahonda o‘zbek tilida so‘zlashuvchi aholi vakillari ham cheksiz hayajon bilan tingladi.

Prezidentimizning o‘zbek tilida, aniq va dadillik bilan umumbashariy masalalarga oid kiritgan takliflari sessiya ishtirokchilari tomonidan munosib kutib olindi.

Ushbu chinakam tarixiy voqea bizga o‘zligimizdan, teran ildizlarga tutashgan millatimizdan g‘ururlanishni o‘rgatdi. Tomirimizdagi qonimizda, vujudimizdagi jonimizda yashayotgan tilimizning har on, har lahza biz uchun aziz ekanini anglatdi. Mamlakatimizda davlat tili nufuzi va mavqeyini oshirish, qadr-qimmatini yuksaltirish borasida amalga oshirilayotgan keng ko‘lamli islohotlarning naqadar muhim ekanini yana bir karra namoyon etdi.

Mutaxassislarning fikricha, jahon ahli bugungi kunda 7000 dan ziyod tilda so‘zlashadi. Ularning faqatgina 200 ga yaqinida davlat tili yoki rasmiy til maqomi mavjud ekan. O‘tmishda 9000 dan ortiq til batamom yo‘qolib ketgan. Biror-bir tilning yashab qolishini ta’minlash uchun undan kamida bir million kishi faol foydalanishi kerak. Biroq bunday tillar dunyoda atigi 250 ta bo‘lib, ular orasida o‘zbek tilining ham borligi quvonarli, albatta. bugungi kunda Yer yuzida 50 millionga yaqin aholi o‘zbek tilida so‘zlashadi.

Ma’lumotlarga ko‘ra, hozir kelib har ikki haftada bitta til yo‘qolib bormoqda. Yo‘qolib ketish xavfi bo‘lgan tillarni saqlab qolish yo‘lida amalga oshirilayotgan sa’y-harakatlarning asosiy maqsadi madaniyatlar va tillar xilma-xilligini ta’minlashdan iborat. Chunki aynan til tufayli xalq va elatlarning madaniyati, urf-odatlari saqlanib qoladi.

Ta’kidlash lozimki, mamlakatimizda o‘zbek tilini rivojlantirish, uning nufuzini yanada yuksaltirish borasida keng ko‘lamli ishlar amalga oshirilayapti. Bunday xayrli ishlarda Prezidentimizning 2019-yil 21-oktabrda qabul qilingan «O‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeyini tubdan oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi farmoni muhim omil bo‘lmoqda.

Ushbu mo‘’tabar hujjatda alohida ta’kidlanganidek, istiqlol yillarida ona tilimiz tom ma’noda davlat tiliga aylanib, xalqimizni yurtimizda erkin va ozod, farovon hayot qurishdek buyuk marralarga safarbar etadigan beqiyos kuch sifatida maydonga chiqdi. Mamlakatimizdagi yuzdan ortiq millat va elat vakillarini o‘zaro bog‘laydigan, birlashtiradigan mehr-oqibat tiliga aylandi.

2020-yil 10-aprelda O‘zbek tili bayrami kunini belgilash to‘g‘risidagi qonun qabul qilindi. 2020-yil 20-oktabrda bu borada yana bir muhim hujjat — Prezidentimizning «Mamlakatimizda o‘zbek tilini yanada rivojlantirish va til siyosatini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi farmoni imzolandi. Ushbu me’yoriy-huquqiy hujjatlar ona tilimiz mavqeyini oshirishda dasturilamal bo‘lmoqda.

Davlatimiz rahbarining tashabbusi bilan 21-oktabr sanasining «O‘zbek tili bayrami kuni» deb e’lon qilinishi, Vazirlar Mahkamasida Davlat tilini rivojlantirish departamentining tashkil etilishi, shuningdek, davlat boshqaruvi organlari va xo‘jalik birlashmalari rahbarlari, Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi Raisi, viloyatlar va Toshkent shahar, tuman (shahar) hokimlarining ma’naviy-ma’rifiy ishlar samaradorligini oshirish, davlat tili to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga rioya etilishini ta’minlash masalalari bo‘yicha maslahatchilari faoliyati izchil yo‘lga qo‘yilishi tilimiz istiqboli uchun zalvorli qadamlar bo‘ldi.

Har bir tashkilot rahbarining davlat tilida ish yuritish bo‘yicha maslahatchisi lavozimining joriy etilishi davlat tiliga munosabatning yuksalayotganidan dalolat beradi. Maslahatchi tizimda hujjatlarning yuritilishiga, xodimlarining faoliyatida barcha jarayonning davlat tilida olib borilishiga e’tibor qaratadi. Bu esa o‘z navbatida, tilimiz sofligini ta’minlaydi.

Ayni paytda davlat tilini amaliyotga tatbiq etish mexanizmlari yanada takomillashtirilayotir. Xususan, O‘zbekiston fuqaroligiga qabul qilishda davlat tili bo‘yicha imtihondan o‘tilishi to‘g‘risidagi nizomning tasdiqlangani fikrimizning yorqin namunasidir. Tabiiyki, ushbu tartib o‘zbek tilini o‘rganishga ehtiyojni yanada oshiradi.

Ona tilimizning kelgusi taraqqiyotiga oid ko‘plab masalalar qatorida davlat tili to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga rioya qilinishini, sohaga oid muammolarni tahlil etib, bu borada yagona davlat siyosati amalga oshirilishini ta’minlash maqsadida Vazirlar Mahkamasida Davlat tilini rivojlantirish bo‘yicha alohida tuzilma tashkil etildi. Yangi so‘z va atamalarni rasmiy iste’molga kiritish borasidagi ishlarni tartibga soladigan Atamalar komissiyasi o‘z ishini boshlamoqda. Yaqin kelajakda «Davlat tili haqida»gi qonun bugungi kun talablari nuqtai nazaridan har tomonlama chuqur tahlil qilinib, yanada takomillashtirish ishlari ham ko‘zda tutilgan.

Joriy yilning 20-yanvar kuni boshlangan xayrli ishlarning uzviy davomi sifatida O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Mamlakatda davlat tilida ish yuritishni samarali tashkil qilish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi qarori qabul qilindi.

Mantiqan olganda, bundan 31 yil ilgari davlat tili maqomiga erishgan tilimiz ayni paytda taraqqiyot bosqichida bo‘lishi kerak. Garchand asta-sekinlik bilan bo‘lsada, o‘tgan vaqt ichida mavjud lug‘atlar to‘ldirildi, tilimiz yangi-yangi so‘zlar bilan boyitildi, unutilayotgan so‘zlar imkon qadar tiklandi. Me’yoriy-huquqiy hujjatlar o‘zbek tilida yozilmoqda. Buni o‘zbek tilini kundalik turmush tarzimizga kengroq olib kirish borasida qilinayotgan ishlarning debochasi deb atash mumkin. Chunki tilimizni rivojlantirish, nufuzini oshirishda shuning o‘zi yetarli emas. Bu borada nafaqat mutasaddi tashkilot yoki xodimlar, balki barcha birdek mas’ul bo‘lmog‘i lozim.

Dunyo miqyosida ayrim tillar iste’moldan chiqib borayotgan, ona tilini asrashdek global muammo yuzaga kelayotgan bir pallada xalqimizning milliy tilga munosabati o‘zgarayotgani alohida e’tiborga molik. Binobarin, asrlar osha sayqallangan milliy-madaniy qadriyatlarimiz, an’analarimiz qatorida ona tilimizni ham bor ko‘rku tarovati bilan avlodlarga yetkazishga har birimiz mas’ulmiz. Milliy til xalqni hamjihatlikda taraqqiyot sari boshlaydi, yanada jipslashishga, milliy qadriyatlarni asrab-avaylashga undaydi. Vatanni va millatni sevgan inson uning qadriyatlari va boyliklarini ham ko‘z qorachig‘idek asrab-avaylaydi. Insonda huquq bilan birga burch deya atalmish tuyg‘ular ham berilgan. Yashash, ta’lim olish, mehnat qilish, sog‘lig‘ini tiklash singari huquqlar bilan bir qatorda davlat ramzlarini asrab-avaylashdek muqaddas burchlari ham mavjud bo‘lib, ular Bosh qomusimizda mustahkamlab qo‘yilgan. Shunday ekan, Konstitutsiyamiz bergan buyuk huquq — milliy tilimizni ko‘z qorachig‘idek asrab-avaylash, kelgusi avlodlarga asl holida yetkazish o‘zini shu yurt istiqboli uchun daxldor deb bilgan har bir kishi uchun ham sharaf, ham burchdir.

Hidoyat Jo‘rayeva,

«Dori-darmon» AJ raisining maslahatchisi