- Bosh sahifa
- Maqolalar
- Benuqson va qulay alifbo — xalqimizning birligiga, yakdilligiga xizmat qiladi
Benuqson va qulay alifbo — xalqimizning birligiga, yakdilligiga xizmat qiladi
Oliy taʼlim tizimidagi deyarli 30
yillik faoliyatimiz davomida har yili 21-oktabr arafasida biz — tilshunoslarga
OAV eʼtibori va diqqati alohida qaratilganini kuzatib keldik. OAVda chiqish
qilar ekanmiz, o‘zbek tilining davlat tili sifatida nufuzini oshirish uchun bu
ishni qilish kerak, u ishni qilish kerak, bu zarur, u zarur, deyishdan nariga
o‘tolmas edik. Ommaviy axborot vositalarida chiqish qilib, faqat g‘oya va
taklif berardik, afsuski, ularning deyarli hech biri hisobga olinib, amaliyotga
tatbiq qilingan emas...
Ming shukrki, orzu va armonlarimiz ushaladigan
kunlarga ham yetib keldik. O‘zbekiston Prezidentining 2019-yil 21-oktabrdagi
“O‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeyini tubdan oshirish
chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi, 2020-yil 20-oktabrdagi “Mamlakatimizda o‘zbek
tilini yanada rivojlantirish va til siyosatini takomillashtirish
chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi farmonlari xalqimiz hayotida tub burilish
yasab, til borasidagi islohotlarning yangi bosqichini boshlab berdi. Zero, oxirgi
yillarda til siyosati borasida bajarilgan ishlar o‘zbek tilining nufuzi va
mavqeyini tubdan oshirishga xizmat qilayotganini har kuni, har soniyada ko‘rib,
bilib turibmiz. Endi “Bu ishlarni qilish zarur”, deb emas, balki “Bu ishlar
bajarildi”, “Bu g‘oya amaliyotga tatbiq etildi”, deb eʼtirof etyapmiz.
Prezidentimizning mazkur farmonlariga asosan,
o‘zbek tilini davlat tili sifatida rivojlantirish, himoya qilish, unga amal
qilinishini taʼminlash bo‘yicha bajarilayotgan tashkiliy va amaliy ishlar hamda
o‘zbek tilini targ‘ib va tadqiq qilish, o‘zbek tili bo‘yicha taʼlim berish
ishlariga Vazirlar Mahkamasining Davlat tilini rivojlantirish departamenti bosh
bo‘lmoqda. Tashkil etilganiga ko‘p vaqt o‘tmagan bo‘lsada, qisqa muddatda
departament keng ko‘lamli tashkiliy, tatbiqiy ishlar qildi. Jumladan, barcha
vazirliklarda o‘zbek tilini himoya qiladigan, “Davlat tili haqida”gi qonun
ijrosini taʼminlash bo‘yicha masʼul shaxslar — rahbar o‘rinbosari maqomidagi
maslahatchilar lavozimi joriy etilib, unga filolog va jurnalist ixtisosligiga
ega, fidoyi kadrlar tanlov asosida tayinlandi. O‘zbek tilini rivojlantirish
jamg‘armasi tashkil etildi. Atamashunoslik qo‘mitasini tashkil etish bo‘yicha
Vazirlar Mahkamasi qarorlari, respublikamizning nufuzli olimlari ishtirokida
2020–2030-yillarda o‘zbek tilini rivojlantirish hamda til siyosatini
takomillashtirish konsepsiyasi va davlat dasturi ishlab chiqildi. Davlat tilida
ish yuritish bo‘yicha malaka oshirish hududiy markazlari tashkil qilindi.
O‘zbek tilining qo‘llanish doirasini kengaytirish,
har bir sohada uning amal qilishini taʼminlash uchun alifbo, imlo, lug‘atlar
masalasi muhim ahamiyat kasb etadi. Shu maʼnoda departament “Davlat tili
haqida”gi qonunning yangi tahriri va lotin alifbosiga qisqa muddatda to‘liq
o‘tish masalasining qonuniy asoslari bilan jiddiy shug‘ullandi. Natijada 2021-yilning 10-fevralida Vazirlar Mahkamasining “Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek
alifbosiga bosqichma-bosqich to‘liq o‘tishni taʼminlash chora-tadbirlari
to‘g‘risida”gi qarori va “yo‘l xaritasi” tasdiqlandi. To‘g‘ri, lotin yozuviga
asoslangan yangi o‘zbek alifbosiga to‘liq o‘tish masalasi nisbatan cho‘zildi.
Bu o‘rinda bosqichma-bosqich o‘tish jarayoni hisobga olindi. Hozirga qadar
katta avlodni bunga tayyorlash uchun hujjatlarning tashkiliy qismi, teleko‘rsatuvlar
nomi, gazeta nomlari va boshqa barcha sohalarda bosqichma-bosqich lotin
yozuviga to‘liq o‘tish jarayoni kechmoqda. Hujjatga asosan, 2023-yildan to‘liq lotin yozuviga o‘tilishi ko‘zda
tutilgan.
Bu jarayonda joriy alifbo va imloni
takomillashtirish masalasi birinchi o‘ringa chiqadi. Zero, alifboni tartibga
solmay turib, imloni takomillashtirish mantiqqa zid. Shu sababli kuni kecha
O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi tomonidan lotin yozuviga asoslangan
o‘zbek alifbosiga o‘zgartirishlar kiritish haqidagi qonun loyihasi muhokama
uchun eʼlon qilindi. Albatta, bu shoshmashosharlik bilan bugun qabul qilingan
qaror emas. Bu muammoning o‘z tarixi bor.
Alifbo va imlo masalasi XX asrning boshlariga
kelib jiddiy tarzda kun tartibiga qo‘yilgan. 1921-yilda Toshkentda bo‘lib o‘tgan til-imlo anjumanida milliy alifbo va imlo
qoidalari ilk marta maxsus ko‘rib chiqilgan. 1923-yilda Buxoroda o‘tkazilgan shunday anjumanda esa birinchi marta o‘zbek
tilining imlo qoidalari qabul qilingan hamda Maorif komissarligi tomonidan
rasman tasdiqlangan. Lekin ijtimoiy o‘zgarishlar, jumladan, siyosiy ahvol,
savodxonlikka talabning oshib borishi, maktab-maorif ishining rivojlanishi
tufayli arab yozuvi zamon talablariga javob berolmasligi maʼlum bo‘ldi. Shu
bois, 1926-yili Bokuda o‘tkazilgan Birinchi
turkologiya qurultoyi turkiy tilli respublikalar uchun lotin yozuviga
asoslangan alifboga o‘tish to‘g‘risida qaror qabul qildi.
1929-yili
Samarqandda bo‘lib o‘tgan til-imlo anjumanida lotin yozuviga asoslangan o‘zbek
alifbosi qabul qilindi va mazkur alifbo asosidagi imlo qoidalari tasdiqlandi.
Ayni shu jarayon o‘zbek adabiy tili tarixida muhim qadam bo‘ldi: xalqning yozma
savodxonligi keskin oshdi, o‘zbek tilining tabiatiga mos ishlab chiqilgan imlo
qoidalari umummilliy birlikni taʼminlashga xizmat qildi. Chunki unda o‘zbek
tilining asrlar mobaynida shakllangan tovush xususiyatlari hisobga olinib,
alifboda 9 ta unli tovushni ifodalash uchun belgilar olingan edi. Lekin bu
hodisa 1930-yillarning boshlarida turli
qarashlarni vujudga keltirdi. Natijada 1934-yilda Toshkentda o‘tkazilgan til-imlo anjumanida unli tovushlar soni 6
ta etib belgilandi va shu asosda yangi imlo qoidalari tasdiqlandi. Mazkur imlo
qoidalari, ayrim kamchiliklariga qaramay, o‘zbek adabiy tilining shakllanishi
va taraqqiyotida muhim rol o‘ynadi. Binobarin, o‘zbek tilining tovushlarini
nisbatan to‘g‘ri aks ettiradigan alifbo yuzaga keldi. Xalqning savodxonlik
darajasi ko‘tarildi. Og‘zaki nutq va yozuv orasida yaqinlik paydo bo‘ldi. Bu
esa mustabid tuzum mafkurasiga, “qizil imperiya” manfaatlariga mos kelmas edi.
Shu sababli ham o‘zbek lotin alifbosining “kamchiliklari”, jumladan, SSSR
xalqlarining jipsligiga xizmat qilmasligi, rus tilini o‘rganishda qiyinchilik
keltirib chiqarayotgani kabilar haqida bahs-munozaralar avj oldi. Qisqasi,
barcha turkiy tilli respublikalarni rus alifbosiga ko‘chirish uchun zamin
hozirlandi.
1940-yil 8-mayda “O‘zbek yozuvini lotinlashtirilgan
alifbedan rus grafikasi asosidagi yangi o‘zbek alifbosiga ko‘chirish
to‘g‘risida”gi qonun qabul qilindi. 1940-yil 4-iyulda esa “Birlashgan o‘zbek
orfografiyasining asosiy qoidalari” tasdiqlandi. Shunday qilib, 33 harf va 2
belgidan iborat o‘zbek kirill alifbosi amal qila boshladi. 1956-yilda esa “O‘zbek orfografiyasining asosiy
qoidalari” tasdiqlandi. Biz hozirga qadar kirillcha yozuvimizda mazkur imlo
qoidalariga amal qilamiz.
Mustabid tuzumning so‘nggi yillarida sobiq
ittifoq respublikalarida milliy uyg‘onish harakati kuchaydi. Jumladan,
O‘zbekistonda ham mustaqillik g‘oyasi avj oldi. Bu holat, eng avvalo, ona tili
bilan bog‘liq holda kechdi. O‘zbek xalqi siyosiy mustaqillikka ilk qadam davlat
tili orqali bo‘lishini anglab yetdi. Shu sababli ham sobiq ittifoq
respublikalari orasida birinchilardan bo‘lib, 1989-yil 21-oktyabrda o‘zbek tili
O‘zbekistonning davlat tili deb eʼlon qilindi. Milliy alifbo masalasi o‘rtaga
tashlandi. Ayni shu holat o‘zbek xalqining o‘z kuchiga bo‘lgan qatʼiy
ishonchini namoyon qildi.
Mustaqillik barcha sohalarda
bo‘lgani kabi ona tilimiz, uning ifodachisi bo‘lmish yozuvimizning ham rivoju
takomilini emin-erkin belgilash, taʼmin etish imkonini paydo qildi. O‘zbekiston
Respublikasining 1989-yilda
qabul qilingan “Davlat tili haqida”gi qonuni ijtimoiy hayotimizning barcha
sohalarida keskin burilish yasadi. Qonun o‘zbek tilining qariyb bir yarim
asrlik haqsizligi va qaramligiga barham berdi. Behad qadim va benihoya boy tilimizga uning
poymol etilgan huquqlarini tamoman tiklagan “davlat tili” degan haqqoniy maqom
berildi. Bu yorug‘ orzular umidi bilan yashagan jafokash xalqimiz tarixida, hech
shubhasiz, buyuk voqea bo‘lganini taʼkidlamoq joiz.
Xalqimizning ona tilimizni rivojlantirish kabi
asriy ezgu niyatini amalga oshirish, dunyodagi boshqa xalqlar, millatlardan
orqada qolmasligi va ular bilan taraqqiyot sari baqamti odimlashini taʼminlash
maqsadida 1993-yilning 2-sentyabr kuni O‘zbekiston Respublikasining “Lotin yozuviga asoslangan
o‘zbek alifbosini joriy etish to‘g‘risida”gi qonuni qabul qilindi. U tom
maʼnodagi lisoniy mustaqillik nishonasi edi. Shunday qilib, o‘zbek lotin
alifbosi 26 harf va 3 harf birikmasidan iborat bo‘ldi.
Biroq til amaliyotidan kelib chiqqan holda 1995-yil 6-mayda mazkur
alifboga ayrim tuzatishlar kiritildi. 1995-yil 24-avgustda mazkur alifboga asoslangan
“O‘zbek tilining asosiy imlo qoidalari” tasdiqlandi. 1996-yildan boshlab barcha taʼlim muassasalarida
taʼlim-tarbiya jarayoni o‘zbek lotin alifbosida olib borildi. O‘qitish jarayoni
uchun barcha darslik va qo‘llanmalar, ko‘rgazmali vositalar lotincha imloda
nashr qilindi, ko‘plab badiiy adabiyotlar lotin yozuvida chop etildi.
Bu alifboning o‘ziga xos yutug‘i, birinchidan,
alifbo tartibi ixchamlashdi, lotin tilidan meros qolgan harflardan 24 tasi (c
va w dan tashqari) o‘z tartibida saqlab qolindi. Bu esa lotin
yozuviga asoslangan boshqa alifbolar (ingliz, fransuz, nemis) bilan umumiylikni
taʼminladi. Ikkinchidan, bo‘g‘iz undoshi [h] va qattiq
tanglayda hosil bo‘ladigan [x] tovushlari uchun bir-biridan
shakl jihatidan keskin farqlanadigan shakllar: H(h) va X(x)
ning qabul qilinishi juda katta qulaylik yaratdi. Demak, talaffuzda
unchalik farqlay olmaydigan yurtdoshlarimiz ham endi ularni yozuv orqali
farqlay olish imkoniga ega bo‘ldi. Yaʼni xush (xush) va hush
(hush), xam (xam) va ham (ham) shakl jihatidan
yaqqol farqlanadi.
Ikkinchidan, qo‘shaloq harflar: Ss —
Sh sh, Cc — Ch ch, Nn —
Ng ng kabi harf birikmalarining yuzaga kelishi ingliz tilini
o‘rganishda muayyan darajada qulaylik yaratdi. Ammo vaqt o‘tgan sari alifboning
kamchiliklari ham bilinib qoldi.
Lotin yozuviga asoslangan joriy alifboning
kamchiligi shuki, O‘o‘ va G‘g‘ harflarining
bosma shaklini yozish murakkablashdi, yaʼni o va g harflarining
yoniga maxsus diakritik belgi (‘) qo‘yiladigan bo‘ldi. Bu esa lotin yozuvidagi
matnlarning kengayib ketishiga sabab bo‘ldi. Masalan, o‘g‘il — o‘g‘il
kabi. Ayni paytda lotin yozuvidan foydalanishda tutuq (’) va diakritik (‘)
belgilarni chalkashtirish holatlari ko‘p. Hozirga qadar ham ko‘p o‘rinlarda O‘zbekiston
so‘zini O’zbekiston shaklida yozish holatlari
uchraydi. Shuningdek, [sh], [ch], [ng] tovushlarini
ifodalashda ham murakkablik yuzaga keldi. Bir tovushni ikkita harf bilan —
harflar birikmasi orqali ifodalash yozuv amaliyotida ko‘p harf ishlatishga,
ko‘p vaqt sarflashga olib keldi.
“Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini
joriy etish to‘g‘risida”gi qonunni bajarish muddati obyektiv sabablarga ko‘ra
ikki marta o‘zgardi: dastlab 2005-yil deb belgilangan bo‘lsa, O‘zbekiston
Respublikasining 2004-yil 30-apreldagi “O‘zbekiston Respublikasining ayrim
qonun hujjatlariga o‘zgartishlar va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida”gi
qonuniga muvofiq, 2010-yilgacha uzaytirildi. Demak, o‘zbek lotin alifbosi 2010-yildan
boshlab respublikamiz hududida yagona alifbo sifatida qo‘llanishi kerak edi.
Biroq bu amalga oshmadi. Yozuv amaliyotida lotincha imloga to‘liq o‘tilmadi.
Hozirga qadar ko‘plab ommaviy axborot vositalari, nashriyotlarda asosan
kirillcha yozuvdan foydalanilmoqda. Bu esa aholining, xususan, yoshlarning
haqli eʼtiroziga sabab bo‘lyapti. Negaki, har qanday huquqiy-demokratik
davlatda qonun ustuvorligi taʼminlanishi shart.
Joriy o‘zbek lotin alifbosi 25
yildan ortiqroq vaqt davomida amaliy jihatdan o‘zini to‘liq oqlamadi, yaʼni
mazkur harflar yozilishi, qo‘llanishi jihatidan barcha ehtiyojlarimizni
to‘laqonli qondira olishini namoyon etolmadi. Shunga ko‘ra, ommaviy axborot vositalari,
xususan, ijtimoiy tarmoqlarda bir necha harfni boshqacha shaklda yozish taklifi
bildirildi. Tabiiyki, 26 yil
avval qabul qilingan alifbo o‘sha davr talablariga javob bergan. Hayot esa
o‘zgarmoqda. Uning shiddati, globallashuv jarayonlari imlo va yozuv masalasiga
ham o‘z taʼsirini o‘tkazmoqda, albatta. Shu jihatdan imlo qoidalari va yozuv
ham davr, vaqt, madaniyatlararo kommunikatsiya, global axborot tarmoqlari
talablari nuqtayi nazaridan isloh qilinishi hamda o‘zgartirilishi tabiiy.
Shunga ko‘ra, 2016-yilda — Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili
va adabiyoti universiteti tashkil qilingan dastlabki oylarda O‘zbekistonda
lotin yozuviga asoslangan alifboni isloh etish va imlo qoidalarini
takomillashtirish bo‘yicha takliflarni yig‘ish hamda umumlashtirish uchun
respublikadagi taniqli tilshunos olim, yozuvchi, o‘qituvchilar, kompyuter
mutaxassislaridan iborat ishchi guruh shakllantirildi. Joriy alifbo va imlodagi
isloh etilishi zarur bo‘lgan o‘rinlar turli yig‘inlarda ilmiy-amaliy tahlildan o‘tkazib
borildi. Respublikadagi umumiy o‘rta taʼlim maktablari, akademik litsey va
kasb-hunar kollejlari, oliy taʼlim muassasalarining o‘zbek tili va adabiyoti
fani o‘qituvchilari bilan joriy alifbo va imlo muammolari tahlili yuzasidan
davra suhbatlari, amaliy seminarlar tashkil qilindi. Amaliyotdagi insonlarning
fikri o‘rganildi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining virtual qabulxonasiga
o‘zbek tilining alifbosi va joriy imlosini takomillashtirish yuzasidan
yuborilgan murojaatlar tahlil qilinib, ijtimoiy tarmoqlarda o‘zbek tili
alifbosi va joriy imlo qoidalarini takomillashtirish yuzasidan takliflar
yig‘ish uchun maxsus guruhlar tashkil etildi. Guruhlarda bildirilayotgan
fikrlar tahlil qilindi. Ishchi guruh o‘zbek tili alifbosi va joriy imlo
qoidalarini takomillashtirish bo‘yicha barcha taklif hamda xulosalarni
umumlashtirib, hamkor tashkilotlar bilan muhokama qilgach,Vazirlar Mahkamasiga
topshirdi.
Vazirlar Mahkamasi mazkur takliflarni o‘rganib,
takomillashtirib, muhokamaga taqdim etdi.
Haqiqat bahslarda tug‘iladi. Ayni paytda imlo borasida ijtimoiy
tarmoqlarda qizg‘in bahslar kechmoqda. Bu — yaxshi. Ammo bir gapni taʼkidlashni
istardik. To‘g‘ri, hozir ehtimol iqtisodiy masalalarga eʼtibor qaratish, ularga
mablag‘ ajratish muhimroqdir, ammo alifbo va imloni takomillashtirish masalasi
xalqimiz kelajagi va ravnaqi bilan bog‘liq ekanidan aslo ko‘z yumib bo‘lmaydi.
Chunki joriy alifbodagi noqulayliklar uning internet tili sifatidagi
faoliyatiga salbiy taʼsir ko‘rsatmoqda. Yunikod tizimida
almashtirilishi taklif qilinayotgan grafik shakllar mavjud emasligi tufayli
dasturlashda so‘z tarkibida qo‘llangan bitta harfning digraf (birikma) shakli
matndagi so‘zlarni bo‘lib yuborishga olib kelmoqda. Milliy alifbomizdagi mavjud
muammolar o‘qish-yozish jarayonida qiyinchilik tug‘dirish bilan birga, imloni,
grammatikani tekshiruvchi, matnni nutqqa va nutqni matnga aylantiruvchi
kompyuter dasturiy taʼminotlarining paydo bo‘lishiga ham to‘sqinlik qilmoqda.
Ayni paytda Google, Microsoft, Huawei, Samsung,
LG va boshqa qator yirik texnologik kompaniyalar o‘z dasturiy mahsulotlarini
o‘zbekchalashtirayotganini hisobga olsak, alifboni kechiktirmasdan isloh
qilishimiz ayni muddao bo‘ladi. Milliy alifbomiz isloh etilib, qulaylashsa,
katta-kichik avlodlarga mansub hamyurtlarimiz, shuningdek, yaqin-olis
mamlakatlarda yashovchi millatdoshlarimiz yagona yozuv atrofida jipslashadi.
Nuqsonsiz, qulay alifbo xalqimizning birligiga, yakdilligiga xizmat qiladi.
Turkiyzabon davlatlar va xalqlar o‘rtasida o‘zbek tilining nufuzi keskin
ko‘tariladi. Shuningdek, o‘zbek tilining internet va global axborot operatsion
tizimlarida qo‘llanish imkoniyatlari oshadi. Sh va Ch harflari bilan bog‘liq
muammolar bartaraf etilsa, nashr etilayotgan adabiyotlarning hajmi kirillcha
matnga nisbatan 8–10 foiz kamayadi. Bu esa respublika miqyosida juda katta
mablag‘ning tejalishiga sabab bo‘ladi. Loyihada almashtirish taklif
qilinayotgan har belgining Yunikodda kodi mavjud bo‘lgani sababli bir harfni
kompyuterda terish uchun bitta harakat bajariladi. Eng muhimi, alifbo qulay
bo‘lsa, lotin yozuviga to‘liq o‘tish ham tezlashadi, ikkiyozuvlilikka barham
beriladi.
Saodat MUHAMEDOVA,
Alisher Navoiy nomidagi
Toshkent davlat o‘zbek tili va
adabiyoti universiteti o‘qituvchisi,
filologiya
fanlari doktori, professor