- Bosh sahifa
- Maqolalar
- Tilda machchoyi sayil
Tilda machchoyi sayil
Til - shunchaki gapirish yoki
yozish emas, til - odamning tiynati, dil oynasi, madaniyati. Odam olgan
jami tarbiyalarning hosilasi. Ataylab shevada yozish, farqi yo‘q, kinofilmda
aktyorlarni gapirtiramizmi yoki televizorda o‘zimiz mahalliy vatanparvarlik
qilamizmi, bu bilan ma’naviy cheklanganimizni, ma’nan qashshoqligimizni
ko‘z-ko‘z qilamiz. O‘ylamaylikki, shu bilan tilimga tabiiylik beraman,
hammahallalarimizga yaqinroq bo‘laman deb. Aksincha. Adabiy tilni buzishga
jinoiy modda qo‘yilmagan, chunki bunga jazo millatning javobgar a’zosi sifatida
har bir odamning o‘zi bilan.
Hozirgi adabiy
tilimiz ne-ne asrlar davomida qancha minglab ijodkorlarning tinimsiz mehnati
hosilasi ekanini bir o‘ylab ko‘raylik. Til tarixini gapirganda O‘rxun-Onasoy
yodgorliklaridan boshlaymiz, “budun”, “ulus”, “qoon”, “ochun”ni hali ham
bilishimizdan faxr qilamiz. “Devonu lug‘atit turk”ni yaratib bergani uchun
Mahmud Koshg‘ariyni til piridek xotirlaymiz. “Qutadg‘u bilig” yaratilganmi,
binobarin, unga zamin — til va uni kitobga muhrlab asrash zarurati
bo‘lgan. Agar tilni qo‘riqlash, uning obro‘sini joyiga qo‘yish, yangi
martabalarga ko‘tarish ehtiyoji bo‘lmaganda, vaziri a’zamning mingta,
she’riyatining yuz mingta ishidan vaqt ajratib, fors-u arabiy tillarni suv
qilib ichgan hazrat Navoiy bobomiz turkiy til sha’n-shavkati borasida
“Muhokamatul-lug‘atayn”ni yozmagan bo‘lur edilar. Kerak ekan ona tilini
qo‘riqlash, bosqinlardan himoyalash va o‘stirish, shu fidoyiliklar qilingan.
Bugungi kunda
biz nima qilyapmiz? Mustaqillik dedik, tilimizni mustaqil davlat tili qilish
uchun kurashdik, shu maqomga ko‘tarib oldik va… endi o‘zimizniki, nima qilsak
ixtiyorimiz deb, uni ham o‘z ixtiyoriga tashlab qo‘ydik. Endi erkinlik bo‘ldi
deb, tilimizning ming yillardan beri shakllangan qoida-tartiblaridan ham
o‘zimizni erkin qilib oldik.
Bizni —
tarqoq qavmlarning boshini birlashtirib birbutun turkiy millat qilgan, ma’naviy
tiynatimizni yaratib qo‘ygan tilimizga nafaqat g‘amxo‘r, balki unga butkul beoqibat
bo‘lib qoldik. Demokratiya zamoni deb, uni o‘gaylab va hatto o‘z holiga ham
emas, o‘zga tillar qo‘liga tashlab qo‘yganmiz. Chet tillar esa muloyim
bosqinchi. Xalqi nechog‘li yaxshi, xalqlarimiz orasidagi munosabat nechog‘li
samimiy bo‘lmasin, darvoza ochiq turgandan keyin so‘ramay ostona hatlab,
to‘rdan joy olaveradi, hozirlarni o‘tirgan o‘rnidan surib chiqaraveradi.
Darvozani esa o‘ylab-o‘ylamay o‘zimiz ochiq qoldirganmiz.
Til ekologiyasi
tabiat ekologiyasiga o‘xshaydi. Maynaning mamlakatimiz qushlari to‘piga qanday
g‘orat solgani va solayotganini bilasiz: qoramolda bo‘ladigan bo‘ka (so‘na,
o‘qaloq, qataloq) qurtini cho‘qilab terib yer ekan deb olib kelingan bu
ochofat, yemishi qolib, boshqa parrandalarning, kattalarining tuxumi,
maydalarining polaponigacha qirishga tushdi, ilgari shahar-qishloqlarda
chug‘urlab turadigan sayron qushlarimizning bir-da yarimini ovloq
chet-choplarda jon saqlab qolganini aytmasak, ularni mutlaq ko‘rmay ketdik.
Mayna — o‘z makonida o‘z o‘rnida bo‘lgan, lekin kushandasi yo‘q yurtimizga
kelib qushlar dunyosi, nabototdagi ekologiya muvozanatiga raxna soldi. Darvoqe,
tabiatning bu fojiasi bizga fojia ham tuyulmaydi, hamma yoqni qora qarg‘a
bosib, faqat musicha bilan chumchuq bechora qolganiga ham beparvomiz. He, mayda
gaplar bu, deb qaraymiz.
Tilimizni
o‘zimiz sekin-asta, ammo tubdan buzib borayotganimizga yana bir o‘xshatma
misol: shahrimizga, shaharlarimizga bir razm soling, qanchalar o‘zgarib ketdi,
ko‘chalar bo‘yi, istirohat bog‘lari, xiyobonlarda o‘zimizning tol-u teraklarni ko‘rmaysiz,
to‘kilib, “antisanitariya holatini yuzaga keltiradi” deb, mevali og‘ochlarni
jamoat joylariga ekmaymiz, ular faqat odamlarning bog‘lariga qamalgan: olmazor,
o‘rikzor mahallalar barmoq bilan sanarli qolgan. Hammayoqni Ovrupo daraxtlari
egallagan. Mayli, ko‘rk, manzara uchun o‘stirilayotgan begona og‘ochlarning
o‘zida ayb yo‘q, urug‘i uchib kelmagan, ba’zilarini olib kelamiz, aksarini
ko‘chatdan ko‘paytiramiz. Buni o‘zimiz qilamiz va, albatta, kerakligi uchun.
Shaharga, uning ko‘cha-yu xiyobonlariga zamonaviy ko‘rk berish kerak-ku. Lekin
mehmon og‘ochlar mezbon og‘ochlarni o‘z makonidan siqib chiqarayotganligi bor
gap.
Mayli, buning
vahima joyi yo‘qdir (balki zarari juda kattadir — tabiatshunoslar biladi),
tilimizdagi bunaqa o‘zgarish, tub so‘zlarimiz bo‘la turib, ularning o‘rniga
chet atamalarni iste’molga kiritib olganimiz — ma’naviy fojia, fikrli har
bir odam, afkor omma kech bo‘lsa-da hech o‘ylab ko‘radigan yo‘qotishlar.
Ha, bir misol
qolib ketmasin: akatsiyani bilasiz-a, lug‘atda o‘zbekcha istilohi yo‘q, “akas”
deb ruschadan o‘zbekcha talaffuzga moslab olingan, xolos: qaysi o‘lkadan
keltirilgan bo‘lsa, lekin juda beor daraxt, odamga ergashib qishloqlargacha
kirib borgan (ergashib deganim, ko‘chatini odamlar olib borgan-da),
tomorqalargacha bosgan. Kesish juda qiyin, bolta o‘tmaydi, yog‘ochi
burong‘i-bilang, faqat tomga bolorga yaraydi, kessangiz battar bo‘ladi —
tomiridan bolalab ketadi.
O‘zga atamalar
bosqini ham shunday: muloqot maydonini egallab olyapti, bolalab ketyapti, o‘z
so‘zlarimiz, atamalarimiz, istilohlarimizni haqsiz quloq kabi haydab
chiqaryapti va bu jarayon necha-necha yillardan avjga minib kelyapti.
Til haqida
gapirgandan keyin misolni maydadan — so‘zlardan olamiz-da. Lekin bu
maydagaplik emas, tubi juda keng, chuqur gum muammo.
Yana daraxtlar
misolida aytsak, “dub”, “sosna”, “lipa” deymiz, xuddi o‘zimizning
“eman”,”qarag‘ay”, “jo‘ka” istilohlarimizga kuydirgi chiqqandek. Bu ham mayli,
e’tiborsizlik, yo qulayi ko‘zlanadi, deylik, lekin bizga til o‘rgatishi lozim
bo‘lgan “Ruscha-o‘zbekcha lug‘at”da (1983-yil) “dub”ni “dub”, “dubravnik”ni
“dubzor”, “dubrava”ni “dubzor o‘rmon” deb birinchi qo‘yib (“eman”, “emanzor”,
“emanzor o‘rmon”, ha, arzimaydi degandek, muqobil sifatida oxirga qo‘yilgan),
“dubravniy” faqat “dubzor o‘rmonga oid” deb o‘girilgan. “Lipa”, ma’qul, “jo‘ka”
tarjimasi yozilgan, lekin ruscha aytish esdan chiqib qolmasin tag‘in deb,
qavsda kiritib qo‘yilgan: “lipa — jo‘ka (lipa) daraxti”. Shu lug‘atning
bir joyida “eman”ga muqobil qistirilgan “bolut” istilohini esa tamoman unutib
yuborganmiz.
“Beryoza taxta”
deymiz, go‘yo “qayin”ni bilmaydigandek, “qayin taxta” demaymiz, go‘yo Rossiya
taxtani atamasisiz bermaydi. “Липовий мёд” ham shunday, o‘rischa oti bilan
aytmasak, go‘yo toti o‘sha yoqda qolib ketadi, kelmaydi.
Yana tabiatdan
misol: kim yo kimlardir Ovrupoga, jumladan, Buyuk Britaniyaga Amerikadan
kulrang olmaxon keltirgan, balki uyida ermakka qafasda saqlash uchundir, bu
yoqimtoy jonivor erkinlikka chiqib, urchib, hozir o‘rmon-u xiyobonlarni istilo
qilgan va Ovruponing o‘z malla olmaxonini beshafqat haydab chiqarib, makonini
o‘ziniki qilib olgan. Endi kulrangini kamaytirib, mallasini tiklash katta
boshog‘riq.
Chetdan kirib
kelgan atamalar “akas” kabi beor, ilang-bilang, bolta o‘tmaydi va qayishqoq,
tilimizga, xususan, avom tiliga bir kirgandan keyin, o‘zi qurimasa, chiqarib
bo‘lmaydi. Kulrang olmaxon kabi muhitga moslashib, mahalliylarining joyini
tortib oladi.
Bozordagi baliq
rastasiga kiring “som”, “sazan”, “tolstolob”, “karas” “shuka”, “belamur” deb
“import” nom bilan sotiladi. Holbuki, baliq o‘zimizning ko‘l-u daryolarimizdan
tutilgan, baliqfurushlar ham o‘zbek. Hech kim “laqqa”, “zog‘ora baliq” yoki
“tangabaliq”,”do‘ngbosh”, “tovonbaliq”, “cho‘rtanbaliq”, “oq amur” demaydi,
shunday desa, go‘yo xaridor burnini jiyiradi, “importniy” emas deb, olmaydi.
Mayli, oddiy baliqfurushlar, ular lug‘at titkilab yuradimi, lekin TVda ham
shunday, misol: yaqinda ov haqida bir yaxshi ko‘rsatuv berildi, hali bu turkum
bo‘lib qolsa kerak, tili ham yomon emas, lekin baliqchi yigit boshidan
oxirigacha “sazan” deb gapirdi, “bu baliq sazan…” deb qarmoqqa ilinganini
ko‘rsatib, “sazan”lab ta’rifini keltiraverdi. Balki, o‘zimizda o‘zbekcha nomi
(“zog‘orabaliq, “tangabaliq”) ham bordir, degan o‘y hech kimning o‘yiga kelgani
yo‘q.
Bunaqa til
buzilishlari kundalik hol bo‘lib qoldi, qulog‘imiz o‘rgandi, o‘zimiz indamay
ko‘nikdik. Masalan, shu “sazan” ham avom tilida tomir yozib, mahalliylashib olgan.
O‘zingiz
tilingizda qancha chet so‘z borligini bir chamalab ko‘ring, boshingiz aylanib
ketmasa, men tan. Chet atamalarni istifoda qilsak, juda madaniyatli ko‘rinamiz
shekilli-da. Aslida ona tiliga bunaqa munosabatning o‘zi katta madaniyatsizlik!
Ko‘rib-bilib
turib shu ahvolni o‘zimiz yuzaga keltiramiz, chetdan o‘zimiz olib kirgan
istilohlar o‘zimizdagi so‘z-atamalarni siqib chiqaradi, o‘rnini mo‘r-malaxdek
bosadi.
Chaqalog‘i,
jo‘juq go‘daklari bor hamma onalar “pampers” deydi, yigirma yil ichida shu istiloh
tilimizga singib ketdi. Asl nomi o‘zimizda “ko‘llik” (“ko‘llamoq”dan olingan,
talaffuzda beo‘xshov “ko‘tlik” bo‘lib ketgan) uni hamisha istifoda
qilganimiz — “taglik” desak ham bo‘ladi, lekin “pampers” demasak, qoloq
bo‘lib qolamiz. Yana hazil misol: “kaka” deganimiz ayni tili hali
chiqib-chiqmagan bolalarning aytishidan olingan, shirinlik ma’nosidagi so‘z
edi, hozir bu so‘z barcha onalar tilida nima omonimga almashib qoldi? Aytishga
uncha til bormaydi. Zamon bilan birga odimlash kerak-da! Holbuki, ona
tilimizning zamoni asilligi, asliday tozaligida. “Nishasta” so‘zi taomildan
butkul chiqib ketdi, o‘z so‘zimizni tilimizga endi majburlab ham qaytarish
mushkul, go‘yo tepadan hammamizga buyruq tushgan: “nishasta” qatag‘on, faqat
“kraxmal” deyilsin, degan.
Hammamiz
“prostina” deb ketdik, hech birimiz “hushki” demaymiz, fors-tojikcha bo‘lsa ham
“hobgoh”imiz bor, lekin uni “spalni” deymiz, “spalni”dagi “spalni mebel”da
yotmasak, uyqumiz buziladi. Odat qildik shunday gapirishni!.
“Malina”
deymiz, “xo‘jag‘at” desangiz hech kim tushunmaydi. “Kurka”, “induk” deymiz,
Samarqand tomonlarda “g‘ulg‘ultovuq”, “g‘ulg‘ul” uchraydi; Qashqadaryo, Zomin
shevalarida, qoraqalpoq tilida “tuyatovuq” deb ham aytiladi, ammo asl
nomi — “ular”, “Turkiston ulari”ni “indyuk” butkul xotiramizdan o‘chirib
yuborgan. Tuyatovuq bilan o‘rdakning chatishmasi “indoutka” degan parranda bor,
shu o‘rischa istilohidan boshqa milliy atamani bilmaymiz.
Hozir juda ko‘p
odamning shaxsiy mashinasi bor. Bir o‘ylab ko‘ring, shu mashinangizning
“oyna”dan boshqa nechta uzvi, ehtiyot qismini o‘zbekcha aytasiz: “rul”,
“pedal”, “mufta”, “korobka”, “bagajnik”, “tormoznoy jidkost”, “zajigalka”,
“pepelnisa”, “sidenya”, “kapot”, “lobovoy”… “karbyurator”, “akkumulyator”,
“dinamik” kabi atamalarga mayli deylik, baynalminal istilohlar, lekin qiziq,
“to‘xtatdim” demaymiz — “tormoz qildim”, “yonilg‘i quydim” emas, “zapravka
qildim”, “o‘t oldirdim” yoki “qo‘shdim” emas, “zavadit qildim”, “ta’mirlatdim”
emas, “remont qildirdim”, “o‘zib o‘tdim”emas, “obgon qildim”, “orqaga oldim”emas,
“nazad qildim”… Aqalli eshik “ruchka”sini “dastak” desak nima qiladi? E-e,
o‘rganib qolgan til buzishlarimizning sanab adog‘iga yetib bo‘lmaydi.
Tilimizda
qadimdan kelayotgan atamalar son-mingta. Hatto Afrikada, Lotin Amerikasi
tog‘-cho‘llari flora, faunasidagi o‘simlik, daraxt, jonzot-u hasharotlarning
nomlarigacha bor. Lekin ko‘p kitob-u maqola, film-u ko‘rsatuvlarni rus tilidan
o‘girganimiz bois, lug‘at varaqlashga, yo o‘z so‘zlashuv tilimizga quloq
solishga erinib yoxud oddiygina savodsizligimiz tufayli o‘sha chet tildan
tayyorini olib qo‘ya qolamiz. TV ko‘rsatuvlari, hujjatli filmlar, maqolalarda
son-ming marta “kaktus” atamasiga duch kelaman, laoqal bir marta bo‘lsa ham
“qumanjir”ni eshitmaganman. Holbuki, bu atama qadim zamonlardayoq o‘sha
yoqlarga borib, o‘sha tikanli kaktuslarni mevasigacha ko‘rgan
ota-bobolarimizdan qolgan.
Masalan,
“tropik” — “mador” deyilgan, “mador o‘rmoni”, “mador o‘lkalar”, endi
adabiy tilga majburan kiritilmasa (balki kerak ham emasdir), avom tiliga bu
istiloh qaytmaydi, “tropik”ni shu qadar singdirib yubordik. Xuddi shunday
atamalardan “Bahri Muhit Kabiri” (Tinch okeani), “Bahri Muhit Otlosi”
(Atlantika okeani), “Bahri Muhit Hindi” (Hind okeani), “Bahri Xazar” (Kaspiy
dengizi) “Shom” (Suriya) — ellik to‘qqizinchi yilgi lug‘atda hamma
so‘zlari bosh harfda berilgan shu atamalar ham iste’moldan chiqib ketgan (lekin
“shom” bir oz boshqa ma’noda aytilib turadi, “Bahri muhit” unda-bunda
uchraydi). “Lubnon”, “Majoriston”, “Bulg‘oriston”ni “Livan”, “Vengriya”,
“Bolgariya” deb ketdik. Endiga kelib “Habashiston”, “Quddus”, “Olmoniya” kabi
talay jug‘rofiy atamalarni ruscha istilohini qo‘llash urfga aylandi. Yana o‘sha
lug‘atda “Mongoliya” deb berilgan, “Mo‘g‘uliston” esa “tarixiy”, eskirgan atama
deb chetga surib qo‘yilgan. Mana, hozir o‘zimiz ham so‘zlashuvda “Mongoliya”,
“mongollar” deb ketyapmiz.
Noiloj,
dunyoning ravishi shunday ekan, ko‘nikamiz. Ko‘nikmaslik kerak. Atamalarni eski
lug‘at va boshqa adabiy manbalarga qarab tiklasa yoki yangidan qilsa bo‘ladi.
Masalan, “o‘quvchi”, “o‘qituvchi”, “oluv”, qo‘shuv”, “ishchi” kabi o‘nlab
so‘zlar yasalgan, iste’moldan o‘rin olgan. Lekin “o‘ziqaynar”, “o‘tomoch”,
“o‘ziuchar”, “o‘tarava” kabi so‘zlar yasalganda eskilik sarqiti deb masxara
qilingan. Xo‘sh, “pulemyot”ni “o‘qsochar” desak, nimasi yomon? “Pulemyot”
atamasi ham shu qurol kashf etilishi bilan yasalgan so‘z-ku. “O‘ziqaynar”ning
“samovar”dan nima kami bor? O‘chirib tashlanmaganda allaqachon tilimizga singib
ketgan bo‘lur edi.
E-e, buni
qarangki, ming yil badalida bordi-keldilarda ota-bobolarimiz ko‘rgan-bilgan
bepoyon arab sahrosi “Sahroi kabir” (katta, ulkan sahro), endi uni shovvoz
tarjimonlarimiz “Saxara” deb ag‘daraveradilar. Qumtepalari ko‘p ko‘ringani
uchunmi, “Saxara sahrolari” deganlariga besh ketasiz! O‘rischa “Saxara”-da.
Yo‘q, besh ketmang, bu shunchaki “пустыня Сахара”ning yantoqqa sudrab tarjima
qilinishi.
Afrikaning
Habashistonida cho‘l, suvsiz yaydoq biyobonlarida ko‘proq cho‘l kalamushi,
sug‘urmi, yumronqoziqqami o‘xshagan jonivorni tutib kun ko‘radigan do‘lta bo‘ri
(ba’zi shevalarda kattasi ham “do‘lta” deyiladi) bor, bir ko‘rsatuvda shu
“Efiopiya shoqoli” deb tarjima qilinyapti. Nimaga “Efiopiya”? Axir, o‘zbek
tilida mamlakat nomi necha asrlardan beri “Habashiston”, keyin nimaga “shoqol”,
axir, bu aniq ravshan ko‘rinib turgan cho‘l bo‘risi, sal chog‘roq, lekin aslo
shoqol emas, ha, shunday ekan, tarjimada har maqomga yo‘rg‘alayvermay, “habash
bo‘risi” desa, olam guliston-ku. Bari bir ham uni xalq “xabashbo‘ri” deb
ixchamlab oladi. Keyin, shu o‘rinda bir mulohaza: nimaga lug‘atlarga “shoqol”
bo‘lib kirgan, hamma yerda talaffuz qilinishiga qarab “shog‘ol” emas?
Gapirganda “shog‘ol” deymiz-ku. Yo bizdan o‘rischaga “shakal” bo‘lib borganidan
qayta tarjimada shunday bo‘lib qolganmi ekan? Bilmadim, vallohi a’lam, adashayotgan
bo‘lishim hech gap emas.
Tarjimonlar
o‘qimaydi, lug‘at varaqlashga erinadi, birovdan so‘rashga esa bo‘yin yor
bermaydi. Ruscha matnda nima deyilayotganini tusmol anglab, bizning
tomoshabinga bo‘laveradi, deb bosib ketaveradi. Bir kuni hujjatli filmda
qulog‘i katta, ola-bula, haligi ovini galalashib “amalga oshiradigan” tubi
yovvoyi it darranda ham “shoqol” deb ta’riflanyapti. Shoqol tamomila boshqa
yirtqich, bizda chiyabo‘ri ham, Amerikada koyot, lekin ko‘rsatganlari
sirtlondir, aslo “shoqol” emas.
Misollardan
bosh aylanib ketadi, lekin aytmasa, mavhum gap bo‘lib qoladi. “Gepard” yugurik,
yoqimtoy yirtqich, uning ohularni quvib yetishini maroq bilan tomosha qilamiz.
Tumshug‘idagi qora qashqalari ikki ko‘zidan yosh oqib turganga o‘xshaydi.
Mushuksimonlar oilasidan kelsak, arslon pusib borib, panadan chiqib daf qiladi,
o‘ljasini tutgan yerida yeydi, sirtlon galalashib tashlansa, u shuncha zo‘rligi
bilan ham yemtigini tashlab qochadi. Qoplon ham o‘t-o‘langa buqinib keladi,
xol-xol terisi bilan xas-xashak orasida uncha bilinmaydi ham, o‘ljani tutishi
bilan zudlikda biron daraxt ustiga tortib chiqarib oladi, o‘sha yerda —
bamaylixotir, u yoqqa tayyorga ayyor sirtlon chiqa olmaydi, sher tarmashadi,
lekin qoplon turgan tepagacha yetolmaydi. Gepard ham shunaqa katta mushuk,
lekin sipta, ingichka-uzun, nihoyatda chopqir jonzot. Yugurishi soatiga
to‘qson-yuz va hatto bir yuz-u yigirma kilometrgacha boradi. Tabiiyki, ovini
quvlab tutadi, o‘ljani qoplonga o‘xshab daraxtga olib chiqishga kuchi yetmaydi,
sher, qoplon, sirtlon hidini olib yetib kelgunicha, tutgan yerining o‘zidayoq
saranjomlashga tushadi. Sirtlonni bilasiz (“giyena” nimagadir lug‘atda
“sirtlon”, “yoldor bo‘ri” deb o‘girilgan, “giyena” bo‘ri emas, to‘g‘ri uning
yoldor turdoshi ham bor, uni ham “yoldor sirtlon” deyilishi to‘g‘riroq, “yoldor
bo‘ri” bo‘rining “arslon”i, ya’ni erkagi), gepardga bag‘ishlangan bir film
tarjimasini ko‘rib o‘tirib, angrayib qoldim: bemalol, shuncha odam ko‘rishi,
binobarin, bilishiga befarq, “gepard” “qoplon” deb tarjima qilinyapti! Tilni
bilmasa, nima qiladi tarjimaga yuviqsiz qo‘lini urib?
Men ham gapim
tushunarli bo‘lishi uchun “gepard” deyapman, hammamizni shu istilohga o‘rgatib
qo‘yishdi, boshqa atamani bilmaymiz. Lekin lug‘atda asil turkiy nomi bor
gepardning — “chita”! Afsuski, bu atama tarix qa’riga cho‘kib ketgan.
Chita bir paytlari saroylarda, ovchilarning uylarida shikor uchun saqlangan,
“chita” oti ham o‘sha zamonlardan qolgan.
Rus tilining
qonuniyatlarini bilmagan holda tarjimada chiranishlarimiz, birinchidan, o‘z
tilimiz imkoniyatlarini toraytirsa, ikkinchidan, atamalarda ham ko‘p
chalkashliklar keltirib chiqaradi. Ruslarda “снежный барс” atamasi mavjud, tog‘larda, qorda
bo‘ladi, biz buni befarq “qor barsi” yoki bilib “qor qoploni” deb o‘giramiz,
avvalambor, bu o‘rinda “qor” ortiqcha, chunki ayni shu qoplon bizda shusiz ham
faqat tog‘da, tog‘ qorlarida bo‘ladi, ruslarda esa bu qoplonidan farqli
o‘rmon-u to‘qayda yuradigan Uzoq Sharq qoploni ham mavjud. “Qor qoploni”
bizdagi qoplondan boshqa yana bir turi bor ekan, degan chalkash tasavvurga olib
keladi. Nimagadir 1983-yili bosilgan “O‘zbekcha-ruscha lug‘at”ga kirmagan,
avomda, folklorda “ilvirs” atamasi mavjud, ellik to‘qqizinchi yili chiqqan
lug‘atda esa bor: “ilvirs — снежный барс”. Keyingi lug‘atlarda bu
istilohning uchramasligi tarjimonlarni sopini o‘zidan chiqarishga majbur
qiladi.
Tarjimalarning
qariyb barchasida gavdasi qariyb ko‘ppakdek keladigan kaltadum qoraquloq
“yovvoyi mushuk” bo‘lib ketdi, xay, o‘qib bilganlar ba’zan atamaning aslini ham
qo‘llab qoladi. Tabiatda haqiqatan ham yovvoyi mushuk bor, dunyoning hamma
joylariga tarqalgan; xonaki mushukning yovvoyilashgani yo teskarisi. Tezkor
tarjimonlar esa buni ham, qoraquloqni ham “yovvoyi mushuk” deb o‘tkizib
yuboraveradilar.
Bilmaslik
tufayli fikrni buzadigan o‘girishlar tarjima asarlarda bir g‘alati ustuvorlikka
ega. Shunday desak, salobatli ham madaniyatli chiqadi, deb o‘ylaydilarmi,
o‘zimizdan ruschaga o‘tgan atamalarni ham ruscha istilohida ko‘p qo‘llaymiz.
Himolay tog‘i cho‘qqilari ustidan oshib o‘tadigan laylakni ilib tutadigan
“berkut” degan katta qush bor ekan! “Berkut” deb alohida chulchitcha nom
qo‘yilganmikan, deb o‘ylaysiz. Axir, “berkut” ruschaga o‘zimizdan o‘tgan
“burgut”-ku, tasvirda ham burgut, aynan Osiyoning Himolay burguti bo‘lgani
uchun osiyocha atama qo‘llagan ruslar. Nimaga biz ham o‘z so‘zimizni o‘rischa
aytishimiz kerak? O‘zbek tilida burgutning qoraqushimi, qironqorasimi, sor
shunqorimi (yana talayining nomi bor tilimizda) — hammasining jam nomi
“burgut”, lekin “berkut burgutlari” emas-da. Agar o‘sha Himolay burguti uning
qaysi turdoshi ekanini bilsangiz, nomi bilan ayting, bo‘lmasa, nima qilasiz
tilni buzib.
Tarjimalarda
ustoz ko‘rmagan shogirdlar har maqomga yo‘rg‘alayveradi, tezkor “to‘g‘ri”
tarjimalarda odam gapirmaydigan jumlalar paydo bo‘ladi. “Himolay tog‘larining
balandligi yetti ming metrni tashkil etadi”, “Kondor qanotlari yoyilganda uch
metrni tashkil qiladi” — o‘zingiz shu tilda gapirasizmi? Xo‘sh, kim qanday
“tashkil qilib” berar ekan, shuni “yetti ming metrga yetadi”, “uch metrga
boradi” deb oddiy o‘zbekcha aytsak, otamiz urishadimi?
Rus tilini
bildim degani o‘zbekchaga tarjima qilaveradi, degani emas-ku!
So‘zga chechan
bo‘lmagan tarjimonni asl matn qurbaqani rom etgan ilondek o‘z domida tutib
turadi, erkin o‘girishiga qo‘ymaydi, u muqobil so‘zlar tanlashda ixtiyorini
yo‘qotishdan tashqari, tarjima etilayotgan tilning ifoda xossalarini o‘z tiliga
ham to‘g‘ridan to‘g‘ri, “kalka” yo‘li bilan ko‘chirishga o‘tib oladi.
Erkin
o‘girishga qo‘ymaydi deganimiz, tarjimonning avvalo asl matndagi
atama-istilohlarning ona tilidagi muqobilini bilmay, qo‘lbola, mafhuman
ag‘daraverishi. “Dengiz mushugi”, “dengiz arsloni”, “oq dumli burgut”, “oq
rangli qarqara”, “kul rangli qarqara”, “tog‘ qo‘ylari”, “tog‘ echkilari”,
“karibular”, “kabargalar”, “morjlar”, “suv fillari” (“-lar”ga hali to‘xtalamiz)
va hokazo-hokazo atamalar oldingi hamda hozirgi tarjimonlar tomonidan yasalgan,
keyin bu sun’iylik lug‘atlardan ham joy olgan. Lekin keyingilari machchoyi
tarjimada ancha ildamlab ketgan: “urg‘ochi echki”, “erkak echki”, “urg‘ochi
qo‘y”, “erkak qo‘y”, “urg‘ochi yovvoyi cho‘chqa”, “erkak yovvoyi cho‘chqa”
(kulmang, hazillashayotganim yok, har kuni TVda ko‘rib, ayrim nashrlarda
ko‘rib-eshitayotganingiz bu), hatto mayda qushlarning ham jinsini
“urg‘ochi” — “erkak” deb ayiradilar. Mayli, “sovliq”ning tubi
“sog‘moq”dan, lekin qo‘yning urg‘ochisi “qo‘y”, erkagi ming yildan beri “qo‘chqor”
deb kelinadi-ku, “echki” deb faqat urg‘ochisi aytiladi, erkagi “taka” —
shu ham aytib o‘rgatiladigan gapmi! Cho‘chqa “megajin” — “qobon”, jam nomi
“to‘ng‘iz”, uni “yovvoyi cho‘chqa” deyish ham “дикая свиня”dan to‘g‘ridan to‘g‘ri kalka,
ularda qadim-qadimdan cho‘chqa xonadonda boqilgan, shuning “домашная”, “дикая свиня” atamalari mavjud, bizda uni boqish
ham, go‘shti ham harom, uyning yaqiniga yo‘latilmagan, xonakisi bo‘lmagani bois
“yovvoyi” sifati ham mutlaq keraksiz.
Rus tilida
jonzotlarning jamini umumiy qilib, jinsini ikkita so‘z — “sames” —
“samka” deb deb ayiradilar, lekin o‘zbek tilida bunday emas, ko‘p
jonivorlarning (albatta, asosan o‘zimizda borlarining) jinsi alohida
istilohlar, nomlar bilan ajratiladi. Parranda zotidan “tovuq” — “xo‘roz”,
“makiyon” — “xo‘roz”, lekin tarjimalarda bu atamalar inobatga olinmaydi.
Kattayu-kichik qushlarga “urg‘ochi — erkak”, “nar — moda” deb
qo‘llanaveradi. Qarang, tilimizda bedana, chumchuq, so‘fito‘rg‘ay singari mayda
qushlarning ham jinsi “mashak” — “majik” deb ajratilgan, ammo shulardan
faqat “mashak” bedanavozlar tilida saqlanib turibdi, boshqa o‘rinlarda
lug‘atlarga cho‘kib ketgan. Lug‘atda ham qiziq. Ularda ham chala tarjimaning
tarjimasi, masalan, “gus — erkak g‘oz” deb berilgan. Har holda kitni bir
o‘rinda “urg‘ochi kit” — “erkak kit”, bir o‘rinda “nar kit” — “moda
kit” deyaversak, quloqqa g‘alati urilar ekan. “Samka — sames” atrofida
bunaqa qo‘lbola tarjimalarning kelib chiqishi o‘zi betayinroq, lekin “moda
boyqush” bilan , “nar boyqush” bundan ham o‘xshamagan tuyuladi. Gap “polyarnaya
sova”ning “samka”si, “sames”i haqida ketyapti, lekin o‘zimizdagi boyqush yo
boyo‘g‘lining erkagi-yu urg‘ochisi nima deyilgani esimizdan chiqib ketgan
(turgan gap, men ham bilmayman). Nimaga shunaqa parrandalarga ham “makiyon” —
“xo‘roz”ni qo‘llamaslik kerak, tushunmayman “Urg‘ochi bo‘ri”, “erkak bo‘ri”
bilmaganlikdan deylik, “urg‘ochi it”, “erkak it”ga nima deysiz. Bo‘rining
urg‘ochisi “qanjiq”, erkagi “arlon” bo‘ladi, it ham shunday: “urg‘ochi” emas,
“qanjiq”, erkagi “ko‘ppak” (shevada “arlon” ham deyiladi); “urg‘ochi tuya”
emas, “moya”, “yelmoya” “harvona”, “erkak tuya” emas, “nor”, ”nortuya” — e
astag‘firulloh, maqola-yu ko‘rsatuv, filmlar tarjimasida bilmaslikdan tilimizni
shu tarzda g‘ariblantirish odat tusiga kiryapti! Shunaqa paytlari tilimizning
qashshoqlanib borishiga sho‘ro zamonida va keyin bosilgan lug‘atlarimiz ham
qisman sababchi ekaniga amin bo‘laman. Ko‘p so‘zlar sifatsiz mafhuman tarjima
holida olingan. Shimoliy muz okeani bo‘ylaridagi yerlarda “овсебык”degan hayvon bor, shuning nomi o‘zbek tiliga
“ho‘kizqo‘y” deb ag‘darilgan, xo‘p, “qo‘y”ga mayli deylik, ruslarda ham “oves”,
lekin “ho‘kiz”ning ma’nosi bizda “бык”dan farqlanadi: u buqaning yovosh
qilish, kuchini arava, omoch tortishga berishi uchun bichilgani. Bilmadim,
mening gapim ham noto‘g‘ridir, har holda bu jonivor “ho‘kizqo‘y” emas, til ham
kelishmaydi, jilla qursa. “qo‘ybuqa” desak ham asliga to‘g‘riroq bo‘lur, lekin
bu ham mafhuman o‘girish bo‘ladi. Ha-a, bir rus multfilmida muguzi Afrikadagi
buyvoli (bu tur atamasi ham “bizon”, “zubr” “tur”, “los” kabi rus tilidan
to‘g‘ridan to‘g‘ri olingan) shoxidan nusxa olingan, beo‘xshov chizilgan bu
jonzotni bir tarjimada undan ham beo‘xshov qilib, “qo‘tos” “ho‘kizqo‘y qo‘tos”i
deb ta’riflandi, bu qo‘tos (yak) emas, qo‘tos Osiyoning Turkiston tizmalari,
Himolay tog‘larida bo‘ladigan pastak qoramol, Shimoliy dengiz bo‘ylari uning
tushiga ham kirmaydi, meningcha.
Boshqa til, undan bilib-bilmay
qilinayotgan arzonqo‘l tarjimalar ona tilimizning so‘z boyliklarini qo‘llash,
ifoda imkoniyatlaridan foydalanishni cheklab-chegaralab, so‘zlashuv jarayoni va
u orqali adabiy tilga ham salbiy ta’sir o‘tkazadi. U tildagi ifodalar bu tilga
sun’iy ko‘chadi. “G‘or suvlari nafaqat buzg‘unchilik, balki yaratuvchilik bilan
ham shug‘ullanadi” — bir qarashda hamma so‘zlar joyida, o‘zbekcha, lekin
juda o‘nqovsiz, buni ruschaga qaytarib o‘girsangiz ham mantiqsiz chiqadi. Yana
bir shunga o‘xshash jumla: “Bu yerda hasharotlar bemalol nektar yeyishlari
mumkin”, “Bu tog‘larda bo‘rilar yashashadi”. Bunaqa deb bo‘lmaydi-ku, deb
xunobingiz oshadi, lekin shunaqa deyilyapti, shu jumlani sahna nutqidan ta’lim
olgan, o‘zini nutq ustasi deb biladigan aktyor hech xijolatsiz o‘qib beryapti.
Biz esa eshityapmiz, har kuni, millionlab odam, xususan nutqi shakllanayotgan
bola-yu yoshning qulog‘iga quyilyapti bu noto‘g‘ri gap. Keyin nimaga inshoda
o‘quvchilarimizning tili bunaqa, yozuvda nimaga buncha xato qiladilar, deb
ajablanamiz…
Gap juda ko‘p,
hali xullas deya olmaymiz.
Darvoqe, mening
hamma gaplarim to‘g‘ri, mutlaq haqiqat emas, o‘z biligimcha o‘ylashga
turtkilar, xolos. Zero shu til muhitida yashayapman, uning ta’sirlaridan holi
emasman.
Ahmad A’zam
Ushbu maqola adibning “Til nomusi” kitobidan olindi. Toshkent. “Akademnashr” nashriyoti, 2013-yil
daryo.uz