- Bosh sahifa
- Maqolalar
- DAVLAT TILI VA RASMIY TIL MAQOMI
DAVLAT TILI VA RASMIY TIL MAQOMI
Davlat tili — muayyan mamlakatda qonun
chiqarish, ijroiya va sud hokimiyatlarida ish yuritish uchun rasmiy belgilangan
tildir. Odatda, ko‘p millatli mamlakatlarda, masalan, O‘zbekiston, Hindiston,
Kanada, Shveysariyada qaysi til yoki tillar rasmiy ekanligi konstitusiyalarida
belgilab qo‘yilgan. Davlatlarning ko‘pchiligida rasmiy til bilan davlat tili
aynan bir xildir. Faqat ayrim mamlakatlardagina rasmiy til davlat tili
maqomidan farqlanadi. Masalan, Shveysariyada konstitusiyaga binoan nemis,
fransuz, italyan tillari — rasmiy til; nemis, fransuz, italyan va retoroman
tillari — davlat tili sanaladi.
Davlat tili maqomi darajasini O‘zbekiston
misolida ko‘rib chiqadigan bo‘lsak, sho‘rolar hukmronligi paytida davlat tili
haqida umuman gapirish ham mumkin bo‘lmagan, aksincha o‘zbek tilining ijtimoiy
hayotda qo‘llanilishi tobora cheklanib qolgandi. Jamiyatni qayta qurish
ma’naviy poklanishni boshlab berdi. Ya’ni istiqlolga ilk qadam
"O‘zbekiston Respublikasining davlat tili haqida"gi qonuni qabul
qilinishi bilan boshlab berildi. Bu qonun o‘zbek xalqi milliy ongining
rivojlanishida, mamlakat mustaqilligi mustahkamlanishida, madaniy merosning
tiklanishida muhim rol o‘ynadi. Mazkur qonun qoidalar O‘zbekiston
Konstitusiyasida mustahkamlab qo‘yildi.
O‘zbekiston Respublikasi hududida yashovchi
barcha fuqarolar, qaysi til ularning ona tili ekanligidan qatiy nazar,
tengdirlar.
O‘zbek tiliga davlat tili maqomining berilishi
respublikada yashovchi boshqa millat va elatlarning o‘z ona tillarini
qo‘llashdan iborat konstitusion huquqlariga monelik qilmaydi.
Konstitusiyaning 4-moddasiga binoan
O‘zbekistonda davlat tili — o‘zbek tilidir. Qoraqalpog‘istonda bunday maqom
qoraqalpoq tiliga ham berilgan. Mamlakatda yuz berayotgan real jarayonlar va
imkoniyatlarni hisobga olib, lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini
uzil-kesil joriy etishni bosqichma bosqich amalga oshirib borish vazifasi til
islohoti bilan bog‘liq masalalarga zarur tuzatishlar kiritish ehtiyojini
tug‘dirdi, respublika hali sobiq Ittifoq tarkibida bo‘lgan va madaniy-ma’naviy
sohada o‘ziga xoslikni mustahkamlashga intilgan bir sharoitda qabul qilingan
Davlat tili haqidagi qonunning ko‘pgina moddalariga o‘zgartirishlar va
qo‘shimchalar kiritishni taqozo etdi. Natijada 1995-yil 22-dekabrda O‘zbekiston
Respublikasining Davlat tili haqidagi qonuni yangi tahrirda qabul qilindi.
O‘zbek tilining O‘zbekiston Respublikasi hududida davlat tili sifatida amal
qilishining huquqiy asoslari ushbu qonun va boshqa qonunlar bilan belgilanadi.
O‘zbekiston Respublikasida davlat tilini o‘rganish uchun barcha fuqarolarga
shart-sharoit yaratilgan hamda millatlar va elatlarning tillariga izzat-hurmat
bilan munosabatda bo‘lish, ularning rivojlanishi ta’minlanadi. Davlat tilini
o‘qitish bepul amalga oshiriladi (4-modda). Davlat tiliga yoki boshqa tillarga
mensimay yoki xusumat bilan qarash taqiqlanadi. Fuqarolarning o‘zaro muomala,
tarbiya va ta’lim olish tilini erkin tanlash huquqini amalga oshirishga
to‘sqinlik qiluvchi shaxslar qonun hujjatlariga muvofiq javobgar bo‘ladilar
(24-modda). Mamlakatda demokratik, baynalmilal tamoyillarga rioya qilinib, har
bir millat va elatning erkin rivojlanishi, ularning til mustaqilligi va
tengligi ta’minlangan. Ta’lim-tarbiya ishlari o‘zbek tilidan tashqari tojik,
rus, qozoq, koreys, turkman, qirg‘iz tillarida ham amalga oshiriladi. Milliy
markazlarning faoliyati uchun yetarli imkoniyat yaratilgan. Shaxsga millati,
irqi, tili, urf-odat va an’analariga qarab biror imtiyoz berish yoki shu vajdan
huquqlarini cheklash javobgarlikka sabab bo‘ladi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
Sh.Mirziyoyev o‘zbek tiliga davlat tili maqomi berilganining o‘ttiz yilligiga
bag‘ishlangan tantanali marosimdagi nutqida “Globallashuv sharoitida milliy
tilimizning sofligini saqlash, uning lug‘at boyligini oshirish, turli sohalarda
zamonaviy atamalarning o‘zbekcha muqobilini yaratish, ularning bir xil
qo‘llanishini ta’minlash dolzarb vazifa bo‘lib turibdi. Yana bir muhim vazifa
fundamental tadqiqotlar, sanoat, bank-moliya tizimi, yurisprudensiya,
diplomatiya, tibbiyot va boshqa tarmoqlarda davlat tilini to‘laqonli qo‘llash
bilan bog‘liq” deb ta’kidlab o‘tgan edi.
2020-yil aprel oyida Adliya vazirligi tomonidan
davlat tilida ish yuritishni to‘la ta’minlash maqsadida mansabdor shaxslarga
javobgarlik belgilashni nazarda tutuvchi qonun loyihasi ishlab chiqilgan
bo‘lib, unga ko‘ra O‘zbekiston Respublikasining Ma’muriy javobgarlik
to‘g‘risidagi kodeksining 42-moddasi “Davlat organlari va tashkilotlarida ish
yuritishda davlat tili haqidagi qonun talablariga rioya etmaslik, mansabdor
shaxslarga bazaviy maosh miqdorining ikki baravaridan besh baravarigacha
miqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi” jumlasi bilan to‘ldirildi.
Davlat tiliga bo‘lgan e’tibor va uning
ahamiyatlilik darajasini xorijiy davlatlar qonunchiligi misolida quyidagi
tartibda kuzatish mumkin:
ROSSIYA
“Davlat tili to‘g‘risida”gi Rossiya Federal
qonuniga ko‘ra, mulkchilik shaklidan qat’i nazar, Rossiya hududida faoliyat
yurituvchi har qanday tashkilot davlat tili (rus tili)da ish yuritishi,
tashkilotni nomlashda ham davlat tilidan foydalanishi belgilangan. Rossiyada
190 dan ortiq millat va elatlar yashaydi. Qonunni buzish tegishli javobgarlikka
sabab bo‘ladi.
GERMANIYA
“Ma’muriy amaliyotlar to‘g‘risida“gi qonunga
ko‘ra, ma’muriy amaliyotlar uchun rasmiy til sifatida nemis tili belgilangan. Agar
mas’ul idoraga nemis tilidan boshqa tilda murojaat qilinsa, organ darhol uning
nemis tiliga tarjimasini talab qilishi kerak. Nemis tilidan boshqa tilda
murojaatlar ko‘rib chiqilmaydi.
IRLANDIYA
Davlat tili sifatida irland va ingliz tili qabul
qilingan. Davlat organlarida davlat tillari to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga
rioya qilinayotganini tekshirish bo‘yicha alohida organ mavjud. Agar davlat
organi ushbu tashkilotga hujjatlarni taqdim qilmasa, ular bilan hamkorlik
qilmasa, ushbu organ mansabdor shaxsi uchun 2000 yevrogacha jarima yoki 6 oy
qamoq jazosi belgilangan. Bu tekshiruvlar natijasida til to‘g‘risidagi qonun
hujjatlari buzilgani aniqlansa, davlat organi mansabdor shaxsi javobgarlikka
tortilishi mumkin.
FRANSIYA
Konstitusiyada faqat fransuz tili davlat tili
deb belgilangan. Tubon qonuniga ko‘ra, davlat tashkilotlari tomonidan ish
yuritish istisnosiz fransuz tilida olib boriladi, terminlarning fransuzcha
muqobili turganda, inglizchasi yoki boshqa tildagisini ishlatish taqiqlanadi.
Fransiya aholisining 51 foizi fransuz tilidan boshqa tilda gaplashadi. Qonun
talablariga rioya qilmaganlik jismoniy shaxsga 700 yevro, yuridik shaxsga 3750
yevro jarima solinishiga sabab bo‘ladi, boshqa tilda peshlavhasi yoki yorlig‘i
yozilgan mulk musodara qilinishi ham mumkin.
GRUZIYA
“Davlat tili to‘g‘risida“gi qonunga ko‘ra,
davlat korxona va tashkilotlarida faqat gruzin tilida ish yuritiladi, zarurat
tug‘ilsa, hujjatlar boshqa tillarga tarjima qilinishi mumkin, ammo bu
tarjimalar rasmiy hujjat hisoblanmaydi.
OZARBAYJON
Konstitusiyaga ko‘ra, davlat tili ozarbayjon
tili hisoblanadi. “Davlat tili to‘g‘risida”gi qonunga ko‘ra, tashkilotlarda ish
yuritish davlat tilida olib boriladi. Qonun talabiga rioya qilmaslik tegishli
javobgarlikka sabab bo‘ladi.
TURKIYA
Barcha yozishmalar, yozuv va hisob-kitoblar hech
qanday istisnolarsiz turk tilida olib borilishi talab etiladi. Ushbu talabga
rioya qilmaganlik ma’muriy jarimaga tortilishga sabab bo‘ladi. Turk yuridik
shaxslari o‘rtasida tuzilgan turk tilida bo‘lmagan shartnomalar bekor qilinadi.
QATAR
2019-yilda qabul qilingan yangi qonunga ko‘ra,
Qatarda barcha davlat organlari va rasmiy hujjatlarda arab tilidan majburiy
foydalaniladi. Qonun talablariga amal qilmaganlik uchun 50 000 qatar riali (14
000 AQSH dollari atrofida) miqdorida jarima belgilangan.
Isroilova Hurriyat Axrorovna
Sharof Rashidov tumani hokimining maslahatchisi