- Bosh sahifa
- Maqolalar
- ELNI BIRLASHTIRUVCHI VOSITA
ELNI BIRLASHTIRUVCHI VOSITA
21-oktabr — O‘zbek tiliga Davlat tili maqomi berilgan kun
Qadimiy til sifatida e’tirof etilayotgan o‘zbek tili
xalqimiz uchun milliy qadriyat, o‘zlikni anglash, mustaqil davlatchilik
timsoli, ma’naviy boylik, xalqimiz hayotidagi siyosiy-ijtimoiy,
ma’naviy-ma’rifiy taraqqiyotida muhim ahamiyat kasb etib bormoqda.
1989-1990-yillarda tilimizga sof o‘zbek tilidagi ayrim
so‘zlarni kiritishga olimlarimiz ko‘p harakat qildi. Masalan, “uchoq”, “tayyora”, “tikuchoq” singari
so‘zlarning asl ma’nosi berilsada, tushunsak ham qabul qilmadik. Bu haligacha
davom etmoqda. O‘sha vaqtlarda qandaydir ko‘zga ko‘rinmas to‘siq bordek
tuyulardi. Ammo, bugun-chi, nima uchun talaffuzi o‘z tilimizda aytiladigan,
tushuniladigan so‘zlarni inkor qilyapmiz.
Davr muammosini
ko‘tarmoqchi emasmiz. Fikrimizcha, bugun ham milliy til va uning ravnaqi uchun
g‘amxo‘rlik qilish bir guruh mutaxassislargagina kerakday, ilmiy-amaliy soha
uchun ishlatilayotganday.
Shu
o‘rinda Ishoqxon to‘ra Ibratning “Bizning yoshlar,
albatta, boshqa tillarni bilish uchun sa’y-harakat qilsinlar, lekin avval o‘z
ona tilini ko‘zlariga to‘tiyo qilib, ehtirom ko‘rsatsinlar. Zero, o‘z tiliga
sadoqat – bu vataniy ishdir”, deb bir asr narida
aytgan so‘zlarini keltirishni joiz deb bildik. Albatta, mamlakatimiz
ko‘pmillatli, har bir millat o‘z ona tiliga ehtirom ko‘rsatishi kerak, shu
o‘rinda o‘zbek millati ham.
So‘nggi yillarda o‘zbek tili va adabiyotini
rivojlantirishga, tilimizning davlat tili sifatidagi nufuzini oshirishga
qaratilgan bir qancha samarali ishlar amalga oshirilmoqda. Til siyosatini
takomillashtirishga huquqiy asoslarning mustahkamlanishi davlat tili nufuzini
yanada oshirdi.
O‘rnimizni bilaylik
Bugun milliy yetakchimiz boshchiligida tilimizni asrab-avaylash maqsadida qonun, bir nechta farmonlar qabul qilindi. Qonun bilan “O‘zbek tili bayrami kuni” belgilandi. Tilga bo‘lgan e’tibor amaliyotga ko‘chirilib, mustaqil davlatchilik timsoli, bebaho ma’naviy boylik, buyuk qadriyat ekanligi namoyon etilmoqda.
Yoshlarimizni vatanparvarlik, milliy an’ana va
qadriyatlarga sadoqat, ulug‘ ajdodlarimizning boy ma’naviy merosiga vorislik
ruhida tarbiyalashda O‘zbek degan nom va til ajdodlarimiz istagan holga keltirilmoqda.
Tarix – bor haqiqat. Tilning o‘rnini bilishimiz, biz
qaysi avlod vakillari ekanligimizni yana bir bor yoshlarga uqtirishimiz uchun
arxiv hujjatlarini ko‘tarishning o‘zi kifoya. Minglab ajdodlarimiz o‘z tili himoyasi uchun
qatag‘on qilingan. “Ayblov hujjatlari gapirganda” tilimizning, o‘zimizning
o‘rnimiz qayerdaligini tushunib yetamiz.
O‘zbekistonda davlat
tilini to‘laqonli joriy etishni ta’minlash bilan ish bitadi deyish oson. Bunga
faqat xohish va iroda kerak. Xohish bo‘lish uchun esa, kuchli targ‘ibot va til
mafkurasi bo‘lishi lozim.
O‘zlikni anglash
Til siyosatini
mafkura qilib yuritar ekanmiz, o‘z ona tilimizni qanchalik hurmat qilishimiz,
birinchi navbatda oilaga ham bog‘liq. Har bir oilada, muloqot tili
birinchi o‘rinda o‘zlikni anglashga yetaklaydi.
Oilada milliy tilimizga bo‘lgan e’tibor kuchli bo‘larkan, bola avvalo
e’tibor va e’zozlangan ona tilda fikrlaydi.
Oilada o‘z ona tilida
muloqot qilib, maktabda boshqa tilda suhbatlashadigan bola asta-sekin “maktab
tili”ga o‘tib olishini ko‘pchilik yaxshi bilsa kerak. Bu esa,
farzandlarimizni mentalitetimizga mos qilib voyaga
yetkazishda ancha mushkulot tug‘diradi. O‘zlikni anglashda tilni birinchi
o‘ringa qo‘ysak inson ma’naviyatini shakllantirishdagi o‘rni kelib chiqadi.
O‘zlikni anglashda til
siyosatini yuritish va tarix zarvaraqlarida aks etgan noyob asarlarni
xalqimizga yetkazib borish muhim omillardan biridir. qo‘lyozmalar, jadid
namoyondalarining hayoti va ijodini o‘rganishni tobora kuchaytirish muhim omil
sifatida ko‘rinib qolmoqda.
Til siyosati qanday
bo‘lishi kerak?
2020-2030-yillarda
o‘zbek tilini rivojlantirish va til siyosatini takomillashtirish konsepsiyasida
tilimizni rivojlantirishning muhim belgilari belgilangan. Jumladan,
mamlakatimiz ijtimoiy-siyosiy hayotining barcha sohalarida davlat tili
imkoniyatlaridan to‘liq va to‘g‘ri foydalanishga erishishning birdan bir
yo‘lini tanlab oldik, ya’ni davlat tilida ish yuritish. Bunga nafaqat ish
yuritish, balki ish yuritish orqali odamlar ongida o‘zbek tili imkoniyatlarini
to‘liq singdirish – yozma nutq, og‘zaki nutq va tashqi ko‘rgazma til
siyosatining asosiy texnologiyalaridandir.
Davlat tilining
sofligini saqlash, uni boyitib borish va aholining nutq madaniyatini oshirish
bugungi kundagi eng muhim yo‘nalishlardan biri. Lekin, aksariyat hollarda
tilning sofligini saqlash, ilmiy muassasalar va tilshunoslarning ishi deya,
kalavaning uchini o‘zimizdan qochiramiz.
Globallashuv
jarayonida tilimizning rivojlanishi ham tezlashib, o‘zga tillardan kirib
kelayotgan so‘z va iboralar ham rivojlanishga “o‘zlashtirma” so‘zlar sifatida
hissa qo‘shmoqda. Ularning tilimizdagi muqobili yoki o‘zbekcha talqini
borligini “izlamay” muloqot jarayoniga kiritib yuboramiz. Bu asosan yozma
muloqotda ko‘proq sezilib, ommaviy tus olmoqda.
Har bir soha til
siyosatiga bo‘lgan e’tiborni o‘zi ko‘rsatib beradi. Masalan, “plagiat”,
“antiplagiat”, “skrinshot”, “stendap”, “prezentatsiya” va hokozalar. Eng
achinarlisi uni tushunib, tushunmay hayotimizda ishlatayotganligimiz – biron
bir oshxonaga ovqatlanishga kirsangiz, “soboyga nima bor”,
“soboy qiling”, “soboyga olib ketasizmi?”, “Fleshmob qiling” kabi
juda ko‘p so‘zlarni uchratamiz. Davlat tilining sofligini saqlashda ko‘proq
dasturiy ta’minotni sof o‘zbek tilida yaratilishi esa yuqoridagi
ko‘rinishlarning oldini oladi.
Ayniqsa,
me’yoriy-huquqiy hujjatlar, darslik va ommaviy o‘qiladigan nashrlar
loyihalarini tayyorlashda davlat tilini qo‘llashda izlanishlarimizni
kuchaytirishimiz lozim. Shuningdek, amaliyotda tilning sofligini saqlashda
ta’lim muassasalarining o‘rni va ahamiyati beqiyos.
Davlat tilini boyitib
borishda Konsepsiya asosida faoliyatni yo‘lga qo‘ysakkina, ya’ni o‘zbek tilini
boyitib boramiz. Buning uchun har bir soha vakillari faoliyatidagi so‘z va
atamalarni muqobilini yaratib, lug‘aviy izohini tilshunos-mutaxassislar bilan
kelishib, uni amaliyotga kiritishi dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Arxiv
sohasida ishlatilayotgan 100 ga yaqin so‘zlarning bugungi kunda muqobili
tayyorlanib, ularning izohi bilan berilgan lug‘ati ishlab chiqildi.
Arxiv sohasida davlat
tilida ish yuritish bo‘yicha qo‘llanma ishlab chiqilib, arxivlarga yetkazildi.
Mehnat qonunchiligida ishlatiladigan yangi so‘z va atamalarning izohli lug‘ati
Bandlik va mehnat vazirligi tomonidan ishlab chiqilib, bugungi kunda amaliyotga
keng tatbiq etilayotganligini ham aytib o‘tish joiz. O‘zbek tilini
rivojlantirishda aynan izohli lug‘atlar aholining nutq madaniyatini oshirishga
katta hissa qo‘shadi.
Bugungi kunda
tayyorlanayotgan har bir soha bo‘yicha izohli lug‘atlarimiz esa, davlat
tilining zamonaviy axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalariga faol
integratsiyalashuvini tezlashtirib, o‘zbek tilining davlat tili sifatidagi
nufuzini yanada oshiradi.
Til siyosati haqida
ilgari “ehtiyot bo‘ling”, “til siyosati nozik”, “biz ko‘pmillatli xalqmiz”
deguvchilar topilardi. Qat’iy talablarni qo‘yish siyosatning boshqa tillarga
nisbatan putur yetkazishiga olib kelmaydi. Davlat tilini rivojlantirishga doir
yagona davlat siyosatini yuritishda rahbarlarining maslahatchilariga katta
mas’uliyat yuklatilgan.
Aynan maslahatchilar
tomonidan davlat tilida sohaviy ish yuritish hujjatlarining yagona elektron
namunalarini ishlab chiqish va ulardan foydalanish uchun onlayn dasturlar
yaratishga e’tibor kuchaytirilmoqda.
Lotin yozuviga
asoslangan o‘zbek alifbosini, imlo qoidalarini yanada takomillashtirish va
yangi yozuvga to‘liq o‘tishni ta’minlashda til bo‘yicha maslahatchilarning
o‘rni beqiyosdir.
Davlat tilining amal
qilishi bilan bog‘liq muammolarni aniqlash va bartaraf etish yuzasidan,
shuningdek, uni rivojlantirish sohasida farmon, qarorlarning belgilanganligi,
hukumatda maxsus tuzilma tashkil qilinganligi va bu o‘zbek tilining nufuzini
davlat siyosati darajasida olib borilishini ta’minlaydigan yangi omildir.
2021-yil 1-apreldan
boshlab esa o‘zbek tili va adabiyoti bo‘yicha bilimni baholashning milliy test
tizimi asosida rahbar kadrlarning davlat tilida rasmiy ish yuritish darajasi
aniqlanishi yo‘lga qo‘yilganligi esa til siyosatini yuritishning funksional
yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Demak til siyosati endi asta mafkuraga
aylanib, ongimizga singib boraveradi.
O‘zbek tilining
davlat tili sifatidagi nufuzi va obro‘yini yuksaltirishning yagona yo‘li –
ta’lim. Biz maktabgacha ta’limdan boshlab og‘zaki va yozma nutqni
rivojlantirmas ekanmiz, o‘zbek tilining nufuzini boy beramiz. Joriy yilda yana
bir katta muvaffaqiyatga erishildi. Tashqi reklama yozuvlari avval davlat
tilida aks ettirilishi qonun bilan belgilandi va bugungi kunda uning ijrosiga
kirishildi.
Demak, o‘zbek tilini
mamlakatimiz ijtimoiy hayotida to‘laqonli ifodalanishini ta’minlasak va
takomillashtirib borsak, yoshlarni milliy hamda umuminsoniy qadriyatlardan
g‘ururlanish ruhida tarbiyalasak, ona tiliga bo‘lgan hurmati, mehr-muhabbati
yanada ortib boraveradi.
Ana shundagina biz
yurtimizdagi har bir fuqaroning davlat tilini bilishiga va buni burch va
majburiyat sifatida his etishiga erishamiz.
Mamlakatimiz ijtimoiy
hayotining barcha sohalarida davlat tilining to‘liq joriy etilishini
ta’minlash, til to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini takomillashtirish va uning ta’sir
kuchi barchaga taalluqli bo‘lishini ta’minlash bizning asosiy vazifamizdir.
Shuhrat MIR RAYIM
“O‘zarxiv” agentligi direktori maslahatchisi