“O‘q-yoy xaltasi” ma’nosidagi “qo‘ramta”ning “qo‘ramtani qo‘zg‘ash” iborasiga aloqasi bormi? – mutaxassis tahlili

    Yaqinda noshir, adabiyotshunos do‘stimiz Sanjar Nazar feysbuk sahifasida “qo‘ramta” so‘zini eslatib qo‘ydi. Sanjar “qo‘ramtani qo‘zg‘ab qo‘ydi”yu, lekin uning “tafti” hali ketmadi (hazil). Ba’zi shevalarda “qo‘ramtani qo‘zg‘ash” degan ibora bor. Unutila boshlagan, sovigan janjal yoki bahs-munozarani qaytadan qo‘zg‘ash ma’nosida aytiladi. Ammo “qo‘ramta”ning o‘zi nima?

    “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”da “qo‘ramta” so‘ziga shunday izoh berilgan: “qo‘ramta – (tarixiy) kamon o‘qlari solib, osib yuriladigan maxsus xalta” (II tom. 1981. 639). “Этимологический словарь тюркских языков” (ЭСТЯ) lug‘atida ham “qo‘ramta”ga berilgan izoh shunday. Fozil Yo‘ldosh o‘g‘li, Ergash Jumanbulbul o‘g‘li kabi baxshilar aytgan dostonlarda ham “qo‘ramta” shu ma’noda ishlatilgan.

    “Devonu lug‘otit-turk”da bu jihozning nomi “qo‘ramta” emas, “qurman”, Ergash Fozilovning XIV asr Xorazm yodgorliklari lug‘atida “qurban” shaklida berilgan. Mahmud Koshg‘ariy “qurman” so‘zi yasalishini: “belga kamar bog‘la so‘zidan olingan” (I tom, T.: 1960. 416), deb tushuntiradi. Bu izohni “qo‘ramta”ga ham tatbiq etish mumkin. Darhaqiqat, qadimgi turkiyda “qo‘r” so‘zi “belbog‘”, “aylana”, “o‘tovni aylantirib bog‘lanadigan tasma” kabi ma’nolarni bildirgan. O‘q-yoy solinadigan xalta – qurman yoki qo‘ramtaning ham bel va yelkaga bog‘lanadigan bog‘lari bo‘lgani uchun shunday atalgan. Hozirgi tilimizdagi “qurshov”, “qurshamoq” fe’li ham shu o‘zakdan. Ammo “o‘q-yoy xaltasi” ma’nosidagi “qo‘ramta”ning “qo‘ramtani qo‘zg‘ash” iborasiga aloqasi bormi?

    “Mo‘g‘ullarning sirli tarixi” asarida mazkur jihoz qurman yoki qo‘ramta emas, “qo‘r” (“qor”) deb ataladi. Asarning 189-paragrafida Nayman xoni Tayangxon aytadi: “Shimol tomonda notavon, bechora mo‘g‘ulchalar bor emish. Ular go‘yoki o‘zlarining QO‘Rlari bilan O‘ngxonni qo‘rqitishibdi”. Shundan so‘ng Tayangxon mo‘g‘ullarga qarshi urushni rejalaydi. Buning xabarini Chingizxonga: “Nayman xoni Tayangxon kelib sening QO‘RINGNI TORTIB OLMOQCHI” (“Naїman-u Tayang-qan QOR čїnu abura iramüi”), deb yetkazishadi. Bu xabarga Chingizxonning ukasi Bilgutay no‘yon shunday munosabat bildiradi: “Agar tirik holimda mendan QO‘RNI TORTIB OLISHSA, yashashning nima keragi bor? Navkar uchun jangda o‘lib, qo‘r va o‘q-yoyi uning suyaklari bilan yonma-yon qo‘yilishi sharaf emasmi?” Ko‘rinib turibdiki, bu matnda “qo‘r” so‘zi ramziy ma’noda: “O‘ngxonni qo‘r bilan qo‘rqitibdi” deganda, O‘ngxonning Chingizxondan mag‘lub bo‘lib qochishi, “qo‘rni tortib olish” iborasida “bosib olib, qulga aylantirish, qurolsizlantirish” ma’nolari ko‘zda tutilgan. Turli davrlarda: qurman, qurban, qo‘r, sadoq (sag‘daq), qo‘ramsaq, qo‘rluq, qo‘ramta va hokazo nomlar bilan atalgan bu jihoz ko‘chma ma’noda kuch-qudrat, sha’n, g‘urur ramzi ham hisoblangan.

    Keyinchalik bu jihoz iste’moldan chiqsa-da, bizningcha, uning nomi va unga bog‘liq ramzlar xalq xotirasida saqlanib qolgan. Ma’lumki, turkiyda “qo‘r” (“qur”)ga shakldosh (omonim) boshqa o‘zak-so‘zlar ham bor. Aytaylik, boshqa bir “qo‘r”dan: “qo‘rimoq”, “qo‘riqchi”, “qo‘rg‘on”, “qo‘ra” kabi so‘zlar hosil bo‘lgan bo‘lsa; “qo‘r” deganda yana “cho‘g‘”, “chala uchgan cho‘g‘”, “qalb qo‘ri” kabi ma’nolarni ham anglaymiz. Bizningcha, “qo‘ramta” shakli dastlab sadoq ma’nosida qo‘llangan bo‘lsa, keyinchalik bu so‘z boshqa ma’nodagi “qo‘r” o‘zaklariga ham ko‘chgan.

    Aytaylik, qozoq tilida ham mavjud bo‘lgan “qo‘ramta” so‘ziga qozog‘istonlik tilshunos Qaydar Abduali (Qaydar Әbduәli) shunday izoh keltiradi: “qor qalin yog‘ib, qish uzoq cho‘zilgan yili, odatda, uyur-uyur bo‘lib yuradigan arxarlar qo‘ralanib, birlashib bir tabunga aylanadi, buni ovchilar qo‘ramta deb ataydi”. Boshqa bir qozoq adibi “qo‘ramta”ni “yig‘ilish”, “qurultoy” ma’nosida qo‘llaydi.

    Ba’zi o‘zbek shevalarida esa “qo‘ramta” – “chala o‘chgan cho‘g‘”, “qurum” ma’nolarida tushuniladi. Ammo “qo‘ramta aynan nima?” degan savolga men bilan suhbatdosh bo‘lganlar bir xil javob qilishmadi: kimdir qo‘ramta deganda chala uchgan cho‘g‘ni, kimdir qurumni (qurumta), kimdir cho‘g‘ betidagi kulni tushunar ekan. Qo‘ramta haqidagi bunday mavhum tasavvur ilgari u boshqa ma’no bildirgan, degan farazga olib keladi. Qashqadaryolik yozuvchi Ne’mat Arslon hikoyasida bu so‘zni “chala o‘chgan cho‘g‘” ma’nosida qo‘llagan: “Har kun qo‘ramtaga ko‘mib yoki qaynatib, ishi shoshilinch paytda qovurib yeydigan tuxumini o‘ylarkan, folga borish kerak, degan fikri qat’iylashdi”.

    O‘zbek xalq dostonlarida “qo‘ramtaga qo‘l soldi” iborasi “urushga hozirlandi” ma’nosiga ega. “Qo‘ramtani qo‘zg‘ash” deganda esa o‘chayotgan cho‘g‘ni qayta alangalatish, ko‘chma ma’noda eski janjalni qayta qo‘zg‘ash tushuniladi. E’tibor qilinsa, yuqorida keltirilgan barcha iboralarda qo‘ramta urush, janjal bilan bog‘liq ravishda qo‘llanilgan. Shu bois ular o‘rtasida umumiylik borday tuyuladi.

Abduvohid HAYIT