- Bosh sahifa
- Yangiliklar
- Velosipedda uchiladimi?
Velosipedda uchiladimi?
O‘zbek tili
dunyodagi qadimiy va boy tillardan ekani isbot talab qilinmaydigan haqiqat.
Buning uchun O‘rxun–Enasoy bitiklaridan tortib, Sarmishsoy va Boysun
tog‘laridan topilgan toshga o‘yib bitilgan turli suratlaru (ular ham qandaydir
ma’noni ifodalaydiku, axir), insoniyat tomonidan yaratilgan ilk lug‘atlardan
bo‘lmish Mahmud Koshg‘ariyning “Devonu lug‘otut-turk”, Yusuf Xos Hojibning
“Hibat ul-haqoyiq” yoki Alisher Navoiyning “Muhokamat ul-lug‘atayn” asarlarini
eslash kifoya.
Ona tilim – oltin sandig‘im
Bizning bobolarimiz
mana shunday durdonalar yaratib qo‘ygan asrlarda hozir o‘zimiz o‘rganishni zo‘r
berib targ‘ib qilayotgan tillarning ahvoli qanday edi? Bugun ham keng
o‘rganilayotgan yoki inson ma’naviy-ma’rifiy dunyosini, tafakkurini boyitishga,
demakki, bu yorug‘ olamda inson bo‘lib yashab qolishga xizmat qilayotgan biror
asar yozilganmidi o‘sha tillarda?
Ha, bizning jahon
ilm-fani, ma’rifiy-madaniy hayoti rivojiga beqiyos hissa qo‘shgan ajdodlarimiz
bor, deb baralla aytishga haqlimiz. Yuqorida nomlari zikr etilgan allomalar va
ularning minglab salaflari bugun ham siz bilan biz gaplashayotgan tilda ijod
qilgan, olam va uning yaratilishidan tortib, asosiy muloqot vositasi bo‘lmish
til va uning xususiyatlari, insonga xos bo‘lgan barcha fazilatlaru illatlar
haqidagi o‘z fikrlarini shu tilda bayon etgan. Jahon tan olgan buyuk shohlaru
sarkardalar o‘zga ellarning yurtboshilari bilan shu tilda muomala qilgan,
farmonu yorliqlarini shu tilda bitgan. Lekin, ne nadomatki, ana shunday qadimiy va mo‘’tabar
tilimizning ahvoli bugun maqtangulik emas. Hozir buning sabablari haqida
batafsil to‘xtalish niyatimiz yo‘q, aksincha, tilimizni o‘zimiz buzayotganimiz,
boshqa tilga xos ifoda usulini bilib-bilmay turli vositalar orqali shu tilda
so‘zlovchi millionlab odamlarga taqdim etayotganimiz xususida ayrim
mulohazalarni bildirmoqchimiz, xolos.
Televideniye va turli internet saytlarida e’lon qilinadigan reklama
matnlarini kim tayyorlaydi, rosti bilmayman. Yoki ayrim seriallar efirga
uzatilishidan oldin birov uni adabiy til nuqtayi nazaridan nazorat
qiladimi-yo‘qmi, bundan ham bexabarman. Ammo, ona tilini zamonaviy davlatchilik
ramzlari qatorida muqaddas deb biladigan bir fuqaro sifatida sukut saqlashni
ham o‘zimga ravo ko‘rmayman.
Masalan, televideniye orqali namoyish etilayotgan seriallarda (hatto xorij
kinolarida ham) “Velosipedingni berib tur, men ham bir uchay” yoki “Yur,
velosipedda uchamiz” qabilidagi gaplar tez-tez quloqqa chalinadigan bo‘lib
qoldi. Men tilshunos olim emasman, balki ta’nalarim noo‘rindir, xatodir. Shunday
bo‘lsada, aytmasam bo‘lmaydi.
Bizning davrlarda velosiped minilar yo haydalardi, zinhor uchilmasdi.
“Uchmoq” fe’li o‘zi nimani ifodalarkin, deb “O‘zbek tilining izohli lug‘ati” va
yana boshqa lug‘atlarni varaqladim. Hech qaysisida velosipedda uchish mumkinligi
haqida hatto sha’ma ham uchratmadim. Faqat ba’zan ko‘chma ma’noda tezlikni
ifodalash uchun qo‘llanishi aytilgan. Misol uchun, “Falonchi velosipedda
qushday uchib o‘tdi”. Shuningdek, xalq tilida velosiped yoki mototsikldan
“uchib ketibdi” degan ibora ham borki, bunda ko‘proq tezlik oqibatida ulovdan
kutilmaganda yiqilish, hatto rostakamiga bir-ikki metrga “uchib” ketish nazarda
tutiladi. Albatta, tilimiz xususiyatiga ko‘ra, yana boshqa ko‘chma ma’nolari
ham bor.
Lug‘atlarda velosipedni “minish” yo “haydash” mumkinligi qayd etilgan.
Bizning bolaligimizda velosiped, mototsiklu moped deb ataluvchi ulovlar ham
minilar yo haydalardi. Unda bu ibora bizning tilimizda qayoqdan paydo bo‘ldi va
qachon ommalashib ulgurdi?
Turli telekanallarda berilayotgan farmatsevtikaga oid reklamalarda
“Falonchi dorini qabul qiling”, “Dorini kuniga uch mahal qabul qiling” degan
gaplar aylanyapti. Yoki qish kunlari yaqinlashgan sari “Issiq vanna qabul
qiling”, “Issiq vanna qabul qilib, o‘ranib yoting” qabilidagi tavsiyalar ko‘paydi.
O‘zi qaysargina bolaman, “Kel, shularning ham sazasi o‘lmasin, qabul qilsam,
qila qolay, deb bir hafta poyladim. Yo‘q, dori qurg‘ur qabulimga kelmadi. Vanna
ham shunday. Qanchalik intizor bo‘lib kutmayin, qabulimga sira kelmadi.
Kelmaydi ham! Buni o‘zbekning yoshu qarisi – hamma biladi. Lekin, reklama
matnini tayyorlaydiganlar yo o‘zbek tilini bilmaydi yo pisand qilmaydi. Xo‘p,
matn tayyorlovchilar buni bilmas yo ona tilini pisand qilmas ekan, uni ko‘rib
tasdiqlab beruvchi muhtaram muharrirlarchi? Ular qayoqqa qarayapti? Zinhor
ularni bilmaydi yo pisand qilmaydi deya ko‘rmang, ishonmayman. Nafaqat
mutaxassis bo‘lgani uchun, balki bolaligida ular ham, aminmanki, velosipedda
“uchmagan”, dori yo vannani “qabul qilmagan”.
Tilimiz qonun-qoidalariga ko‘ra, eng muhimi, o‘zaro muloqotda ham hech
birimiz “dori qabul qiling”, “vanna qabul qiling” demaymiz, har tugul, men
eshitmaganman. Shu choqqacha qancha shifokorga borgan bo‘lsam, ularning ham
hech biri “mana shu dorini qabul qiling” (o‘zbek tilida so‘zlashuvchilari,
albatta) demagan, balki “falon-falon dorilarni kuniga shuncha mahaldan
ichasiz”, degan. Ishonamanki, siz ham bunday tum-taraqay gapga duch
kelmagansiz. Efirda chiroyli kiyinib, tabassum bilan shuni aytayotgan qiz-ayol
yoki bola-kishi ham o‘zaro gaplashganda hech qachon bunday demaydi. Uyida
“bolam, kel, shu dorini qabul qil” yoki “terlabsan (sovqotibsan) bir vannani
qabul qil”, deyishini tasavvurimga sig‘dirolmayman. Hayotda aytmaydi. Lekin,
efirga chiqib olib, millionlab odamlarga, ya’ni sizu bizga shunday deydi,
doriyu vannani qabul qildirmoqchi bo‘ladi.
Ona tilimiz xususiyatiga ko‘ra, dori “ichiladi”. Vanna esa “yuvinadigan” yo
“cho‘miladigan” joy ma’nosini anglatadi. Buni hamma biladi. Shuning uchun
oddiygina “vanna qiling” desa, olam guliston, yosh bola ham tushunadi. Unda
muammo nimada? Yana o‘sha gap: hamma balo o‘zimizda! Aniqroq aytganda,
e’tiborsizligimiz, loqaydligimiz oqibati bu. Aksar hollarda matnning asli
boshqa tilda tayyorlanishi bilan izohlash mumkin buni. Chunki rus tili
qoidalariga ko‘ra, “Peyte lekarstvo” yoki “Sdelayte vannu” deb bo‘lmaydi. Bu
rus tili qoidalariga, xususiyatiga mutlaqo zid. Shuning uchun ular bunday
demaydi, kulgiga qolishini juda yaxshi biladi. Nima uchundir biz shunday
qilolmaymiz, dori yo vannani “qabul qiling” deyish bilan kulgiga qolayotganimiz
haqida o‘ylab ham ko‘rmaymiz. Nega, nima uchun atigi besh-o‘n so‘zdan iborat
oddiy matn ham dastlab boshqa tilda yozilishi kerak, degan savolni hech qachon
o‘rtaga tashlamaymiz.
Hazrat Alisher Navoiy besh yarim asr nari-berisida “Tilga ixtiyorsiz – elga
e’tiborsiz”, deganda biz avlodlari shunday loqaydlik qilishimizni, ona
tilimizga nisbatan behurmat munosabatda bo‘lishimizni bilganday yozgan ekan.
Mutafakkir bobomiz “Elga e’tiborsizlik” Vatanga, kelajakka e’tiborsizlik ekanini
biz nabiralariga shu taxlit anglatib ketgan bo‘lsa, ne ajab.
J.Meliqulov,
Davlat aktivlarini boshqarish
agentligi
direktorining maslahatchisi
O‘zA