- Bosh sahifa
- Yangiliklar
- Qo‘shma so‘zlarni qo‘shmaymizmi?
Qo‘shma so‘zlarni qo‘shmaymizmi?
2020-yilda o‘zbek
tilining besh jildlik izohli lug‘ati takroran chop etildi. Avvalgi nashrdan
farqi, zamona taqozosi bilan kirib kelgan broker, depozit, diler, konsalting,
lizing, menejer, menejment, monitoring, nou-xau, sanatsiya, xolding, displey,
internet, monitor, printer, sayt, skaner, fayl singari bir qancha yangi so‘zlar
bilan to‘ldirilgan. Bu nashr keng targ‘ib qilindi, ko‘p tashkilotlarda, hatto
ayrim xorijiy mamlakatlarda ham taqdimot marosimi o‘tkazildi. Ona tilimizning bu
muazzam yodgorligi har bir o‘zbekning iftixoriga aylanib boryapti, desak,
to‘g‘ri bo‘ladi.
Biroq... bir xijolatlik joyi
bor — hozirgi o‘zbek adabiy tilining imlo va izohli lug‘atlaridagi so‘zlar
adadi 100 mingga ham yetmaydi. Chunonchi, “Izohli lug‘at”da 80 ming atrofida
so‘z bor, xolos. O‘zbek tili turkiy tillar orasida eng ishlangan, boy til bo‘lgani
holda, lug‘atlarimizning bunday “kamsuqum”ligi, albatta, afsuslanarli.
Qolaversa, bu 80 ming
atrofidagi bosh so‘zlarning hammasi ham “bosh so‘z” emas. Masalan, uchiriq
degan so‘z beriladida, “qarang: uchuruq” tarzida “izoh”lanadi. Yaʼni, shuning
o‘zi ikki bosh so‘z hisobiga o‘tkazilgan. Buning ustiga, izohli lug‘atga
“qulog‘idan tortib” opkirilgan birtalay so‘zlar borki, ularning aksari Toshkent
shahri shevasiga tegishli. Masalan, ada degan so‘z beriladida, “shv.ayn. ota
1.” deb izohlanadi. Ajab, Andijon va O‘shda, Xorazmda otani aka deb ham
atashadi, xo‘sh, aka nega kiritilmagan? Otani, boboni Namanganning ayrim
joylarida dedo deyishadi, u-chi?
Yana bir ishkallik —
so‘zlarning adabiy shakli o‘rniga sheva so‘zi adabiy shakl deb ko‘rsatilganida.
Masalan, adabiy tildagi turkiy asosli chimildiq so‘zi chetga surilib, Toshkent
shevasida qo‘llanadigan go‘shanga faol so‘z sifatida izohlangan, shu kabi,
qalampir o‘rniga, garmdori izohlangan — chimildiq va qalampir so‘zlari
keltirilib, “q. go‘shanga”, “q. garmdori” deb o‘tilgan.
Yoki tamosho 3-jildda, tomosha
esa 4-jildda keltirilgan, ikkovi ham to‘g‘ri degan maʼnoda. 1-jildda Alloh, 3-jildda
esa Olloh so‘ziga sharh berilgan. Bularning qay biri maʼqul va maqbul – topingu
qandingizni uring. Bu kabi ikkixilliklar imlo qoidalarining chalkashishiga,
savodxonlikning pasayishiga sabab bo‘lmaydimi? Axir, lug‘at tartib berishdan
yana bir maqsad — so‘z yozilishini birxillashtirish ham-ku?
Bizningcha, imlo va izohli
lug‘atlarga sheva so‘zlari va so‘zlarning sheva shakli (dada — ada)
kiritilmasligi kerak, bunday so‘zlar “O‘zbek shevalari lug‘ati” degan kitobda
izohlanadi. Lug‘atlarimizda biz bir-ikkita cho‘qilab ko‘rsatgan misollar adadi
aslida ancha. Bu eʼtirozlardan maqsad esa agar sof adabiy tilga xos so‘zlargina
izohlanadigan bo‘lsa, yana allaqancha so‘z chiqib ketib, buyog‘i yanayam
haminqadar bo‘lib qolishini aytish, xolos. Ammo chinakam imlo va chinakam
izohli lug‘atlarga ega bo‘lishni istasak, shunday qilishga to‘g‘ri keladi.
O‘zbek tili davlat tili deb
eʼlon qilinganidan beri ayrim kuyinchak kishilar sheva so‘zlarini adabiy tilga
faol kiritishni taklif qilishayotir. Ularning nazdida, lug‘atni boyitishning
asosiy yo‘li shevalardan so‘z olishdir.
To‘g‘ri, sheva — xalq jonli
tilining o‘zagi. Shevalarda shunday so‘zlar borki, uch-to‘rtta so‘z
anglatadigan tushunchaga bir o‘zi kifoya qiladi. Uslubiy tovlanishlari ham
bisyor. Kinoya, piching, istehzo kabi bir talay xislatlari bor kalimalar ko‘p.
Ammo baribir, qaysi shevada nima so‘z bo‘lsa, barchasini adabiy til lug‘atiga
tiqishtirish kerak emas. Chunki shevalardagi ko‘p so‘zlar adabiy tildagi
leksemalarning ayrim tovushi o‘zgargan holdagi talaffuzi (Xorazm shevasiga xos
arka (erka), tunigun (tunov kuni), yoki qo‘shni xalqlarning tiliga xos so‘zlar
ularga yaqin joyda istiqomat qiladigan o‘zbeklar leksikoniga kirib qolishi
hollari uchraydi. Jalolobod shevasidagi qirg‘izcha qorapayim (qoraxalq),
uchqashish (mingashish), Buxoro shevasidagi tojikcha bolor (to‘sin), rosh
(marza) singari so‘zlar bunga misol. O‘zbek adabiy tilida bu tushunchalar uchun
leksik birliklar bor, demak, ularni “adabiy”lashtirishning luzumi yo‘q. Guruch
yoniga shevalardagi birinj qabul qilinib, faol qo‘llay boshlansa, bora-bora
adabiy tilda guruch degan so‘z yo‘qoladi, chunki til shunday tartibli, tejamkor
voqelikki, aynan bir maʼno ikkita so‘z zimmasiga yuklansa, bittasi safdan
chiqadi-ketadi.
Aksar sheva so‘zlarini
qarasangiz yo talaffuzi o‘zgarganiga yoki o‘zbekcha evazi bor bo‘laturib,
boshqa tildagi so‘z qo‘llanayotganiga amin bo‘lasiz. Lug‘atlarga olish mumkin
bo‘lgan leksemalar sheva so‘zlarining juda kam ulushini tashkil etadi. Shunday
ekan, shevaga xos so‘zlar adabiy til leksikonini boyitadigan asosiy manba bo‘la
olmaydi.
Unda, asosiy manba nima o‘zi?
Tarjima sharofati
Bundan yuz-yuz ellik yil avval
o‘zbek tilida lampochka, texnologiya, kislorod, indeks, balans singari minglab
so‘zlar yo‘q edi, ular rus tilidan shunchaki o‘tgani yo‘q, balki tarjima
qilingan asarlar matnida “tarjima qilib bo‘lmaydigan” birliklar sifatida kirib keldi.
Tarjima bir tildagi xorijiy
so‘zlarni ikkinchi tilga o‘tishiga vosita bo‘ladi, shuningdek, ulkan bir
katalizator sifatida, milliy til voqeligining o‘zini ham junbushga keltiradi —
shu til bag‘rida hali mudrab yotgan imkoniyatlarni yuzaga chiqaradi. Masalan,
to‘ldiruvchi degan so‘z ona tilimizda bor edi (xazinani to‘ldiruvchi asosiy
narsa — soliq tushumi), ammo ruscha til darsliklarini o‘zbekchaga o‘girish
asnosida dopolneniye degan grammatik kategoriyani tarjima qilish orqali
to‘ldiruvchi degan yangi tushunchaga ega bo‘ldik. Bu fikrni texnikadagi
usilitel / kuchaytirgich, elektronniy vichislitel / elektron hisoblagich,
chastota / tebranish, napryajeniye / kuchlanish, uskoritel chastis /
zarrachalar tezlatkichi kabi minglab yangi atamalar o‘z tilimiz negizida barpo
etilgani dalillaydi. Qarang, kuchaytirish, hisoblash, tebranish, kuch, tezlatish so‘zlari
tilimizda azaldan bor edi, biroq ular ayni maʼnolarni tashimagan. Bu ham til rivoji.
Chunki til boyligi faqat leksikon miqdoriga bog‘liq emas.
Ko‘ramizki,
so‘z-tushunchalarni beqiyos ravishda ko‘paytiradigan asosiy manba — tarjimadir.
Chunonchi, “nuqtaуi nazar” degan so‘z birikmasi ham tarjima, aslida. Ruscha “tochka
zreniya”ning o‘zbekcha chopon kiygan shakli. Bioiqlimshunoslik
(bioklimatologiya), bo‘ronqush (burevestnik) kabi so‘zlar ko‘paydi. Hatto,
chorak asrcha avval o‘zbek tilida qadr, qadr-qimmat so‘zlari mavjud bo‘lgani
holda, qadriyat degan so‘z yo‘q edi. Allakim rus tilidagi “sennost” kalimasini
“qadriyat” deya kiftini keltirib o‘girgan edi, singdi-ketdi. Shu darajadaki,
har to‘rtta maqolaning bittasi qadriyatlarni qadrlash, eʼzozlash va ulug‘lash
deb boshlanadigan bo‘ldi. Maʼnaviyat (nravstvennost) so‘zi tarjimasi xususida
ham shu gapni aytish mumkin. Ilgari bu so‘zlar tilimizda yo‘q edi, o‘ttiz-qirq
yillar ilgari chiqqan lug‘atlarda ular aks etmagan ham.
Rus tilidan o‘girish asnosida
kalka tarjima, transliteratsiya singari usullar bilan kirib kelgan mayoq
(mashʼala), quloq (mushtumzo‘r) singari tamoman yangi so‘zlar, shuningdek,
yarim kalka tarzida beixtiyor degan maʼnodagi “moshinavori” (mashinalno)
kalimalargacha kirib kelgan.
Ilm-fanning turli tarmoqlari,
texnika, tibbiyot, bank ishi va savdo, soliq, qonunchilik, ishlab chiqarish
kabi turmushning har xil sohalariga oid kitoblar, gazeta-jurnallar, elektron
matnli manbalar borki, ularda tilni boyitadigan ming-minglab yangi so‘zlar
qo‘llangan. Bu so‘zlar rus-yevropa terminlari ham, arabiy-forsiy istilohlar
ham, turkiy o‘zak asosida yasalgan atamalar bo‘lishi ham mumkin. Ular imlo va izohli
lug‘atlarni to‘ldirish va boyitishda juda asqotadi. Ammo afsuski, o‘zbek
lug‘atchiligida tarjima asarlar matnidan misol olish rasm emas. Buning qanday
vaji bor — bizga qorong‘u. “Sof” o‘zbekcha buloqli matnlarda esa o‘zbek
sintaksisini, lug‘atlarini boyitadigan misollar bisyor emas, chunki, boya
aytganimizday, til tarjima asnosida o‘z qulochini kattaroq yoyadi.
Hozirgi jadal integratsiya va
axborot asrida tilimizga kirib kelayotgan yangi so‘zlarni, shuningdek, yuz
yildan beri matbuot va kitob sahifalarida qo‘llangan kalimalarni aniqlash,
qiyoslab o‘rganish, lug‘atga olish uchun kamida o‘ttiz kishilik ilmiy
guruh kerak. Holbuki, butun o‘zbek tili, adabiyoti va folklorini tadqiq etish
bilan shug‘ullanayotgan akademiya instituti shtati yetmish kishiga ham
yetmaydi. Imlo lug‘ati, izohli lug‘atlar tayyorlangan davr — bundan qirq yilcha
avval institutda 350 kishi ishlar edi.
Qo‘shma so‘zlar-chi?
O‘zbek tilida qo‘shma so‘z
ko‘p. Akademik Azim Hojiyevning taʼrificha, “qo‘shma so‘z — mustaqil leksik
maʼnoli ikki, baʼzan uch komponentning o‘zaro tobe bog‘lanishi asosida tashkil
topgan so‘zdir: belbog‘, otquloq, gultojixo‘roz, erksevar, kinoapparat kabi”.
Biz qo‘shma so‘zlarning kelib
chiqishi, tarkibi va grammatik xossalari haqida to‘xtalmoqchi emasmiz. Maqsad —
qo‘shma so‘zlarni lug‘atlarda to‘liqroq aks ettirish zaruratini dalillashdan
iborat, zero bunday so‘zlar o‘zbek leksikasini boyitishning eng katta
manbalaridan biridir.
Agar barcha qo‘shma so‘zlar
lug‘atga olinsa, lug‘atlarimiz binoyiday bo‘pqoladi. Ammo nima uchundir, o‘zbek
tilshunosligida qo‘shma so‘zlarga qandaydir o‘gay ko‘z bilan qarash tamoyili
bor, ularning hatto chorak qismi ham qo‘shma so‘z deb tan olinmaydi. Aksar
qo‘shma so‘zlar esa o‘zbek tilining imlo qoidalari taqozosiga ko‘ra ajratib yoziladi.
Ammo o‘sha “tasdiqlangan imlo qoidalari”ning o‘zi qanchalik asosli, bu bahsli
masala. Masalan, omonat kassa deb yoziladi, xatoni to‘g‘ri deb qabul qilishga
moslashmagan odam kassa omonat ekan, deb tushunadi. To‘g‘risi, omonatkassa
bo‘lishi kerak. Omonatdaftarcha — mablag‘ingiz qayd qilinadigan daftarcha,
omonat daftar esa — hilvirab, omonatgina bo‘lib qolgan daftarcha. Kishilar
nutqida ham ular bitta so‘z tarzida (qo‘shib) talaffuz qilinadi. Ammo
lug‘atlarimizda bu tushuncha-so‘zlar yo‘q. O‘zimiz yozib, o‘zimiz
tasdiqlagan “qoidalar” doirasiga sig‘magani uchunmi?
O‘zbek tilining ifodaviy
imkoniyatlari keng. Xalqimiz “aniqlovchi-aniqlanmish”,
“sifatlovchi-sifatlanmish”ligini aniqlab o‘tirmay, “oltinsoy”, “ko‘kterak”,
“og‘zikatta” deydi, tilchilarga o‘xshab “oltin soy”, “ko‘kterak”, og‘zi katta” deb
ajratma so‘z qilibo‘tirmaydi, unaqa qilsa boshqa maʼno chiqishini biladi.
Nazarimizda, qaysi so‘zlar
qo‘shma so‘zu qaysilari qo‘shma so‘z emasligi tilshunosligimizda aniq farqlab
berilmagan. Masalan, biroz, birpas so‘zlari qo‘shib, ammo birqancha, birqadar
singari so‘zlar esa ajratib yozilyapti. Nega, nimaga asoslanadi bu, deydigan
odam yo‘q.
Holbuki, ko‘nglibo‘sh odam
deganda boshqa, ko‘ngli bo‘sh deganda yana boshqa maʼno chiqadi. Ko‘p bolali
odam — bolali odamlarning ko‘pligini, ko‘pbolali odam esa bir odamning bolasi
ko‘pligini anglatadi. Serfarzand degan tojikcha so‘zni bitta qilib yozganimiz
holda, ko‘pbolaliga kelganda bu ikkita so‘zga aylanib qoladi imlo qoidalarimiz
taqozosi bilan.
Ellik yilcha muqaddam “o‘zbek
lug‘atshunosligining ulkan namoyandasi” (prof. Ernst Begmatov taʼrifi) bo‘lgan
Nasim Mamatov domla “qo‘shma so‘zlar qo‘shib yoziladi”, degan xulosaga keldi va
o‘ndan ortiq maqolasida shu g‘oyani targ‘ib etdi, o‘zbek tilining qo‘shma
so‘zlari muammosini o‘rganib, doktorlik dissertatsiyasi yozdi. Dastlab, 25
ming, keyinroq esa 30 ming so‘zlik “O‘zbek tilidagi qo‘shma so‘zlar lug‘ati”ni
tuzdi. Bu o‘ttiz ming qo‘shma so‘z — lug‘atlarimiz uchun naqd xazina, uni
boyitadigan, to‘ldiradigan katta ulush. Endi, albatta, har kimning o‘z qarashi
bor, marhum olim ayrim so‘z birikmalarini qo‘shma so‘zga aylantirishga ruju
qo‘ygan hollar bo‘lsa ham bordir, ilm-da bu. Ammo boringki, uning yarmi, hatto uchdan
biri olinsa ham, lug‘atlarimiz ozmuncha semiradimi?
Qolaversa, mazkur kitobda
ko‘rsatilmagan qo‘shma so‘zlar ham bor (masalan, go‘ngqarg‘a va po‘ngqarg‘a
bitta so‘z sifatida to‘g‘ri yozilgani holda, qoraqarg‘a – qora qarg‘a deb
ajratib yozilgan). Ularni ham hisobiga qo‘shsak, o‘zbek adabiy tilining leksikoni
ancha boyiydi.
Masalan, tilimizda
chilonjiyda, makkajo‘xori singari o‘nlab soxta qo‘shma so‘zlar ham borligini
aytib o‘taylik. Chunki chilon boshqa, jiyda boshqa daraxt (Chilonzor,
chilonjiydazor emas). Makka bilan jo‘xori (to‘g‘risi – jugari) ham bo‘lak
ekinlar. Ammo bu chalkashlik shu qadar ildiz otdiki, ko‘p odamlar makkani
jo‘xori deb ataydigan bo‘pqolgan. Boz, ayrim odamlar qizil qalampir (krasniy
peres), qora murch (cherniy peres) deb ham qo‘llashyapti. Ruslarda bu ikki
tushunchaga alohida so‘z yo‘q, rangi orqali ajratib izohlashadi, biz esa
ulardan tarjima qilib, buzib ishlatyapmiz.
Qo‘shma so‘z ajratib yozilsa,
maʼno buzilib ham ketadi. Masalan, dunyo — olam degani, bexabar — xabari yo‘q,
degan maʼnoni bildiradi. Dunyo bexabar desak, dunyoning bu yangilikdan xabari
yo‘q ekan, degan maʼno chiqadi, dunyobexabar deganda esa tushunchasi past
odamni tushunamiz.
Qora — rang-tus, bayir esa
ulov demak. Ammo qorabayir — ot nasli, asl arg‘umoq. Bu singari minglab
so‘zlarni olomonpoyga qilib maydonga sola olsak, lug‘atchiligimiz ilm-fan
ko‘pkarisida oldinga chiqadi va “Alpomish”da aytilganiday bo‘ladi: “Hayt!”
desang o‘zadi o‘zbekning oti!..”
Zuhriddin ISOMIDDINOV,
tilshunos olim
"Hurriyat" gazetasining 2021-yil 6-yanvar sonidan olindi