- Bosh sahifa
- Yangiliklar
- HAYOT TILI
HAYOT TILI
yoxud Jon ichra jonim mening...
Ona tilimiz jonli
manzaralar yaratishi, shuningdek, biron bir narsa xususiyatini hayotiy real
boshqa narsaga qiyoslashi bilan tahsinga sazovor. Bu ajoyib tilda hayotdan
yiroq, mavhum iboralar sira uchramaydi. Ayni shu xususiyati tufayli ham manzara
yaratish fazilati bo‘yicha manaman degan tillardan ustun tursa, ajabmas. Bunga
mumtoz adabiyotimizdan ham, bugungi so‘zlashuv tilimizdan ham istagancha
misollar keltirish mumkin.
Furqatingdin zaʼfaron uzra to‘karmen lolalar,
Lolalar ermaski, bag‘rimdin
erur pargolalar.
“Pargola” – o‘tin chopilganida
uchib chiqadigan payraxalardir. Bu o‘rinda ruhiy holat aniq dalillanmoqda. Yana
qanaqa dalil deng? Yoshu qari, barcha biladigan hayotiy dalil!
Agar hazrat Navoiy bobomizning
bu o‘xshatishini murakkabroq deydigan bo‘lsak, u holda oddiy so‘zlashuv
tilimizga, misol uchun, barcha bolalarimizning qulog‘iga quyiladigan Adabiyotga
- allalarimizga diqqat qaratamiz.
Tilimning uzuni-yo, alla.
Yuzimning qizili-yo, alla,
Yuragimning taftiga-yo
Tandirlar qiziydi-yo, alla…
“Hayot tili” degani shu – biron bir holat yoki
hissiyotni hayotda mavjud aniq narsaga o‘xshatadi, mavhum, yo‘q o‘xshatishni
qo‘llamaydi.
Misol uchun, shamolga
nisbatan: “shamol turdi”, “shamol esdi” “keldi”, “tindi” so‘zlarini ishlatamiz.
Bularning har birining o‘z manzarasi bor. “Shamol turdi” – esmayotgan edi,
birdaniga qo‘zg‘aldi. Shu ibora hosil qiladigan manzarada u xas-cho‘plarni
uchirishi, dorga ilib qo‘yilgan kirlarni yulqilashi, turli tovushlar chiqarishi
ham namoyon. “Shamol esdi” so‘zining mazmuni kengroq, yoyilib, ancha makonlarni
enlab esganini bildiradi. “Shamol keldi” – qaydan? Bu misollar faqat
harakatnigina ifodalasa, uning qilmishlarini bildiradigan so‘zlar ham
talaygina. “Shivirladi”, “g‘uvilladi”, “yoydi”, “ufurdi”, “o‘kirdi”,
“pishqirdi”, “quturdi”, “chinqirdi”, “qichqirdi”, “hayqirdi”, “ayqirdi”...
O‘zbek tili bunday noyob xususiyatini barcha hodisalarga, jonliyu jonsizlarga
nisbatan qo‘llayveradi va har so‘zida bir-biridan farqli, ajoyib manzaralar
hosil qiladi. “Yomg‘ir yog‘di” so‘zi umumiy bo‘lsa, “tomchiladi”, “shivaladi”,
“sharros quydi”, “shig‘aladi” kabilar uning xususiyatlarini namoyon qiladi.
Hali sifatlariga o‘tmadik. “Ezib yog‘di” degani qanaqa? “Tasir-tusir urdi”
deganichi? Yoki “Qor yog‘di” bilan bab-baravar “Qor tushdi” ham deyishadi. Ha,
laylakqor pag‘a-pag‘a, lopillab-lopillab yog‘averdi. Ke-yetdi: “maydalab urdi”,
“upaday yog‘di”, “elab-elab yog‘di”, “ko‘rpaday yog‘di”.
Ha, bu so‘zlar jonsiz hodisaga
jonlining yoki jonliga jonsizning xususiyatini bemalol taqab qo‘yaveradi.
Shunisi bilan ham hayotiy deymiz.
Inson aʼzoi badani
tavsiflariga qarang: masalan, “ko‘z soqqasi” yoki “ko‘z olmasi”, “quloq suprasi”,
“bosh chanog‘i” deyiladi. Inson ko‘zining shaklu shamoyilini olimlargina
bilishadi, omma uchun eng tushunarli qilib ifodalangani shu – olmaga yoki
soqqaga o‘xshatilishida. O‘zbekning aksariyat iboralari o‘xshatishga quriladi
va uning hech birida ko‘pirtirish, mubolag‘ani ko‘rmaysiz.
Yana bir g‘aroyibi – “toza”
so‘zidir. Tozalik-ozodalikni ifodalovchi bu so‘z gohida “juda” degan maʼnoni
ham ifodalab qoladi, “toza charchadim”, “toza qiynaldim”, “toza xursand
bo‘ldim” mazmunini o‘zida tashib yuradi, shu xususiyati bilan astari boshqa,
usti boshqa libosga o‘xshaydi, istasangiz ag‘darib ishlating, istasangiz
o‘ngini kiying. “Ustimga kelma” degan so‘z bor, bu – tilimizda avvallari
ishlatilgan, keyinchalik ortga surilib qolgan ibora bo‘lib, beixtiyor yana
qaysarlik va hurlikni eslatib yuboradi. Diogen Yunon hukmdoriga, “Otingni
chetroqqa ol, soyasi tushdi”, deydi. Tilimizda esa u allaqachon o‘ziga xos
ko‘rinishda jilolanib turibdi: “Ustimga kelma, farog‘atimni buzma, chegaradan
o‘tma!”
Adabiy yodgorliklarimiz
tilimiz muhtashamliklaridan darak beraveradi. Navoiy o‘zining mashhur g‘azalida
“O‘ylakim” so‘zini qo‘llaydi, bu o‘g‘uz lahjasi so‘zlariga xos bo‘lib, “U
yerda” maʼnosini beradi. “O‘ylakim paydo bo‘lur yulduz nihon bo‘lg‘och quyosh”.
“Bo‘ylakim” deb esa, yaqindagi narsaga aytiladi. Ushbu so‘zning “Hayla” degan
shakli hozir ham bor, “Ho‘v uzoqda”, degan mazmunda ishlatiladi. “Ish-kuch”
so‘zi ham shunday, bu so‘zni Navoiy asarlarida uchratib quvonib yursak,
to‘satdan undan ming yil avvalgi O‘rxun-Enasoy bitiklarida duch kelamiz: “Xoqonlig‘
budun edim, xoqonim qani? Ne xoqonga ishimni-kuchimni berayin?”
Umuman, jonajon ona tilimiz
hazrat Amir Temurning “Bizkim maliki Turon, amiri Turkistonmiz!
Turkning bosh bo‘g‘inimiz!” degan so‘zlarining haqiqatini ko‘z-ko‘zlab
turibdi.
Ko‘z-ko‘zlab deysizu... yana
zavqlanib ketasiz. Ayni shu so‘z dunyoning bironta tilida uchramaydi!
“Maqtanish”, “g‘ururlanish” degan so‘zlarning birontasi shu “ko‘z-ko‘zlash”ning
maʼnosini ifoda qilolmaydi. Ko‘z-ko‘zlayotgan odamning qiyofasini shundoq ko‘z
oldingizga olib kelib qo‘yadi: o‘zidan mamnun, iljayib biron nimani
ko‘z-ko‘zlayotgan kishi holatini o‘ta aniq akslantiradi.
Shu sababli ham Alisher Navoiy
ona tilining jilvalariga mahliyo bo‘lib, benihoya mehr-muhabbat va sevgi bilan “Shunday
bir olam nazarga keldiki, o‘n sakkiz ming olamdan ortiq, unda zeb va ziynat
yuksakligi taʼbga maʼlum bo‘ldi, to‘qqiz falakdan ortiq, unda fazilat va rifʼat
xazinasi uchradi, durlari yulduzlar gavharlaridan porloqroq, va bir gulshan
yo‘liqdi, gullari yuksak yulduzdan dur sochuvchiroq...” deb maqtaydi.
Bu ajoyib til ruhiyatini
biladigan kishi so‘z maʼnolarini istaganicha o‘zgartirib ham so‘zlasha oladi.
Misol uchun: Falonchining laqabi “terak” desak, u kishining oldida uning
maʼnosi o‘sha odamga uyqashib qoladi. “Teraklar o‘sib ketibdimi” desayam,
“o‘smabdi” desayam, “qurib qolibdi” desayam, “gullabdi” desayam tegajoqlik
hisoblanaveradi. Besh-olti kishi so‘zlashib turgan bo‘lsa, ularning har biri
istagan so‘zini boshqa maʼno tashiydigan qilib qo‘ya oladi, bu hodisa o‘sha
davra tarqalguncha yashab turadi. “Pulim tugab qoldi” degan so‘zni aytgisi
kelmasa, “Sichqonlar hassa tayanib yuribdi” yoki “cho‘ntakda shamol
o‘ynayapti”, deydi. Yana allaqancha o‘xshatishlarni keltirib o‘tsa bo‘ladi,
masalan, “Cho‘ntak ilma-teshik bo‘lib yotibdi”, “Kissani qoqlab, quritgani osib
qo‘ydik”... Yoki, aytaylik, rahbar ichkarida majlis o‘tkazmoqda. Tashqaridagi
odam tashqariga chiqqan kishidan so‘raydi: “Ichkarida havo qalay?”- “Havo
yaxshi, quyosh charaqlab turibdi”. Yoki: “Shamol rosa esib, momaqaldiroq
gumburlayapti. Do‘l yog‘sayam ajabmas”. Bu ibora tasir-tusir do‘l yog‘ishi
ostida enkayib-bukchayib qolgan kishilarning vaziyatigacha namoyon qiladi.
Bir mahallar, qor momaqaldiroq
bilan yog‘sa, “Qish bola tashladi” deyishgan. Qishning homilador bo‘lib, bola
tashlashi aqlga sig‘adimi? U ajoyib iboraning yozda yomg‘ir yoqqanidagi “Bo‘ri
bola tug‘di” shakli hozirgacha saqlanib qolgan.
O‘zbekiston bugun - turli
urug‘-aymoqlardan iborat katta bir millatni birlashtirib turgan qudratli
qo‘rg‘ondir. U urug‘-aymoq, to‘p va qo‘rlarning sanog‘ini hali hech kim to‘la
aniqlab, risolalarga bitganicha yo‘q. Shu sababli ham o‘zbek tili turkiy tillar
orasidagi eng qudratli va markaziy tildir, chunki uch katta urug‘ – qipchoq,
qarluq va o‘g‘uz lahjasini o‘zida birlashtirgan. Shu sababdan ham o‘n asr avval
yaratilgan “Devoni lug‘otit turk”ning aksar so‘zlari bizlar uchun tushunarli va
oson. Biroq, tilimizning qudrati aynan shevalarimizda: har bir so‘zimizning
o‘nlab sinonimlari lahjalarimizda yashirinib yotibdi.
O‘zbekistonda o‘n mingdan
ziyod qishloq bor. Eng hayratlanarlisi – yonma-yon ikki qishloq shevasi
bir-biridan farq qiladi, har birining o‘ziga xos so‘zlari ham bor. Har biridan
o‘ntadan mustaqil so‘z chiqsa, yuz ming bo‘lmaydimi? Yigirmatadan chiqsa-chi?
Men o‘z tug‘ilib-o‘sgan qishlog‘imda “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”ga
kirmagan, mustaqil so‘z deb tan olinishga arziydigan o‘nlab so‘zlarni ayta
olaman. Masalan, “Paymanchak”. U – suv olish uchun sohilni o‘yib qazilgan
zinapoyadir. “Potmanchik” – kaltakesakning bir turi. “Tingshamoq” – bu
tinglamoqning boshqa bir vaziyati, elas-elas tovushga diqqat bilan,
anglab-anglamay quloq solish, yaʼni poylashni bildiradi. “Do‘qillamoq” – do‘q
urishga yaqin tarzda gapirmoq. “Kandik” – suv oqimi hosil qilgan yoki sabzi
solish uchun qazilgan o‘ra. “Po‘kka” – ko‘kqarg‘a, “Bo‘ka” – pashshaning bir
turi, “Tuvadoq” – shilliqqurt, “Eshaqalpoq” – qo‘ziqorinning bir turi va
hokazo. Bu-ku kichkinagina, bor-yo‘g‘i mingtacha hovlisi bor qishloqda
yashirinib yotgan so‘zlar. Muhtasham tariximiz atamalarda ham ko‘rinib qoladi.
“Jalayer” degan qishloq bor, bilmagan kishi “O‘sha yerda jala ko‘p yog‘sa
kerak-da” deb qo‘yaqoladi. Axir, u “jaloyir”-ku? Jangovar jaloyir urug‘i u
maskanlarga qachon kelaqolibdi? O‘yrot-chi? Do‘rmon-chi? “Yaypan” ham urug‘
nomi bo‘lib chiqdi, yana qanaqa urug‘ deng? Bu nom ikki ming yil burun Chin
mamlakati elchisining o‘z xoqoniga yuborgan maktubidan chiqib keldi.
Tilshunoslik fanida “arxaik”,
yaʼni eskirgan so‘zlar degan tushuncha bor. Bir qancha ming so‘zimiz o‘sha
“Arxaik” degan qamoqda yotibdi. Kimdir atay u so‘zlarga “eskirgan”, yaʼni,
“avvalgi zamonlarning so‘zlari, bugungi zamonamizga to‘g‘ri kelmaydi”, deb
tamg‘a urib, qamab qo‘yganday. “Tarilg‘a”, “dubulg‘a”, “uzangi” degan so‘zlar
eskirgan va isteʼmoldan chiqqan emish. Balki u so‘zlar bugun yangi libos qiyib,
yana xizmatda davom etar? Quruvchilar kiyadigan “kaska”ning muqobilini topolmay
xunobmiz, xo‘sh, uni dubulg‘a desak asakamiz ketadimi? Quvurlarni tutib turadigan
beldamchini “uzangi” desak-chi? Yana hazrat Navoiyga murojaat qilamiz: u zot
“Muhokamat-ul-lug‘atayn” asarida bugun arxaik deb bilinadigan yuzlab so‘zlarni
misol qilib keltiradi:
“Nechunkim, turk so‘zlarining
tuzuvchisi asru ko‘p vaqtda mubolag‘a izhor qilib, andakkina anglashilgan
maʼnolar uchun so‘zlar vaʼz qilibdurki, biluvchi kishi to aytgan gapini
aniq-ravshan qilmasa, ishonib ham bo‘lmas. Andoqki, mana ular:
Usharmoq - ushatmoq, bo‘laklamoq, sindirmoq;
Jiyjaymoq, jinjaymoq - (teri
va go‘shtga nisbatan ishlatiladi), issiqda tirishib qolmoq, qattiq kuyib, yuz
terisining bir tomonga tortilib qolishi, yeb bo‘lmaydigan darajada pishib,
kuyib ketish;
O‘ngdaymoq - o‘nglanmoq,
yo‘lga tushib ketmoq, yurishib ketmoq, tuzalmoq, sog‘aymoq, o‘ngalmoq;
Do‘msaymoq - qilg‘iliqni, ayb
ishni qilib yana bir chekkada qovoq solib o‘tirish, to‘saymoq.
O‘xranmak - tovush bo‘g‘ilib
qolgan bo‘lsada baqirmoq, kekirdak cho‘zmoq.
Toriqmoq - ichi, yuragi
siqilmoq, ko‘nglini qorong‘u bosishi, ilojsizlikdan hech joyga sig‘maslik
kayfiyati; zerikmoq, ziq bo‘lmoq.
Igranmak - dard bilan yashirin
ichdan yig‘lamoq, ingramoq, dardi ichida bo‘lib o‘ksib yig‘lamoq. ovunmoq, ko‘nmoq, andarmon
bo‘lmoq, kelishmoq,
Sig‘riqmoq - sig‘indi bo‘lmoq,
sig‘riqisig‘indi, birovni uyida haq to‘lamay xizmatini qilib yashamoq.
Yashirinmoq, pisimoq, biqinmoq;
Qingg‘aymoq - hamma narsani
bilib turib bilmaslikka olib, bir chekkada biror narsaga
ishqalangandek suyanmoq, qiyshayib turish, bezrayish, ovsarlanish;
Shig‘aldamoq - ko‘zining
o‘ynab turishi, ko‘zining jizillab turishi;
Buxsamoq - bo‘g‘riqib, nafasi
ichiga tushib, yutoqib, baqirib, qizarib yig‘lash.
Tomshimoq - tamshanmoq,
ovqatni, suyuqlikni yutib bo‘lgandan keyin yeganichgan narsasining o‘ta
mazaligini xis etgan holda yutinib qo‘yish, qultumlab-maydalab ichish;
Sipqormoq - simirmoq, idishni
bir ko‘tarishda ichidagi suyuqlikni yuqiniyam qoldirmay ichish...” va hokazo.
***
Shu tariqa, butun
dunyoda turkiy tillarning o‘zagi bo‘lishga arziydigan qudratli til bilan
birgamiz, jonajonmiz.
Davlat madhiyamizda, “Ulug‘
xalq qudrati jo‘sh urgan zamon”, degan misra bor. Mamlakatimiz rahbari o‘z
maʼruzalarida bir necha marta ushbu satrni tilga olib o‘tdi. Ulug‘ xalq qudrati
nima ekanini esa, har kim o‘zi fikr yuritib, mulohaza qilsa, ushbu iborada
xalqimizning bir qancha ulug‘ jihati ko‘zga tashlanib turganini ko‘ra oladi.
Bundan ikki ming yil avval, yaʼni eramizdan avvalgi ikkinchi asrda Chin xoqoni,
Xan sulolasining oltinchi imperatori U-Di qo‘shini yurtimizga bostirib keladi.
Tabiiyki, bosqinchi bosib olingan mamlakatlarga o‘z hukmini, tili va
madaniyatini singdirishga urinadi. Biroq Chin voliylari va ular bilan birga
kelgan oilalar turkiy uluslar orasida uzoq turisholmaydi, oradan yillar o‘tib,
o‘z-o‘zidan yo‘qolib ketishadi. Bosqinchilar bilan birga kelgan o‘zga til
borasida ham shunday bo‘ladi: ulardan bor-yo‘g‘i bir nechtagina so‘z qoladi,
xolos. Eramizdan avvalgi ikkinchi ming yillikdan to yettinchi asrgacha chin
sulolalari turkiy madaniyatga taʼsir o‘tkaza olmagani haqiqatan ham noyob
hodisa. Chunki bu holat turkiy ruhiyatning qanchalar qudratli ekanini ko‘rsatib
turadi. Ha, Chin xoqonining askari behisob, o‘zi kuchli edi, ammo qarang, nima
qoldi ulardan?
Tarix
sakkizinchi asrda Shosh yaqinida tabg‘achlar bilan juda katta urush
bo‘lganidan, lashkarboshi Kultegin boshchiligidagi ko‘kturklar qo‘shini
yordamga kelganidan hikoya qiladi. Qiziq, uch ming chaqirim olisdagi Kultegin
nechun Shosh eliga yordamga keldi ekan? Qadimgi O‘rxun-Enasoy bitiklaridagi
mana bu parchaga diqqat qarating:
“Xoqon otini bunda biz
berdimiz! Singlimizni berdimiz. O‘zi yozin edi, xoqoni o‘ldi, buduni qurug‘ kul
bo‘ldi. Ko‘gman yeri suvsiz-egasiz qolmasligi uchun Az, Qirg‘iz ulusini
etib-yaratib keldimiz. Chopishdik... elini yana berdimiz. Ilgari Qodirqon yish
osha, budunni ancha qo‘ndirdimiz, ancha etdimiz!”
Asl matndagi aynan shu “-miz”
qo‘shimchasi boshqa bironta turkiy tilda uchramaydi. To‘satdan Toshkentning
Qang‘li mahallasida va Namanganning Uychi tumanida shu shevaga duch kelamiz. Bu
esa yana bir qiziq taxmin sari yetaklaydi: zulm kishanlarini parchalab,
qudratga kirgan ko‘kturklar davlatining ildizlari rostdan ham ona yurtimizda
ekan-da?
Qolaversa, dunyoning eng
qadimgi dostoni – “Gilgamish” (“Bilgamish”)dagi so‘zlarni ham misol qilib
keltirish mumkin. Marhamat: shumer tilida “az” – bizning tilimizda “oz”, “baba”
– “bobo”, “er” – “er” (askar), “dayim” – “doim”, “olti – olti”, “ul – ul (o‘g‘il),
“men” – “men”, “sen” – “sen”, “o‘z” – “o‘z” (o‘zlik), “yeshik” – “eshik”, “jov”
– “yov”, “jer” – “yer”, “olti” – “olti”, “cho‘lpon” – “cho‘lpon” (yulduz),
“chibin” – “chivin”, “qon” – “qon”... “jo‘l” – “yo‘l”, “jarig‘” – “yorug‘”...
va hokazo.
“Ey ulug‘, ey qutlug‘ el!”,
degingiz keladi. Shuncha o‘rnaklarni yaratib qo‘yibsan, dunyoga dars beribsan,
yana kamtaru xoksorsan!
Shuncha bilimni tilimiz
bag‘ridan olayotganimizga qarang!
***
Yigirmanchi asrning
mahdudlik yillari ona tilimizni shu darajada ezib tashladiki, tasavvur etish
qiyin. Texnologik va iqtisodiy qudratga ega tillar unga zug‘um o‘tkaza
boshladi. Ana shu zulm sababli, Qodiriy va Cho‘lpon davridan boshlab jadid
bobolarimizning, ziyolilarning dardi ona tilni saqlab qolish bo‘ldi desak, haq
gapni aytgan bo‘lamiz.
Aynan o‘sha yillarda Sharq
tarixidagi uchinchi uyg‘onish davri uchun hamma sharoit yetilib kelgan edi.
Jadid bobolarimiz o‘sha zulmat to‘zonlarida vaziyatni o‘nglashning birdan-bir
yo‘li ilm-maʼrifatda deb bong urishgan, bu yo‘lga jonlarini tikishgan va shahid
bo‘lib ketishgan edi.
Bir qarashda, keyingi bir-ikki
asr oralig‘ida o‘nglanmas xatolar yuz berganday tuyulsada, xalqni
birlashtiradigan ulug‘ bir yo‘lboshchiga juda katta ehtiyoj sezilgan, o‘shanday
yo‘lboshchi bo‘lmagani uchun ham tarqoqlikka yuz burgan el ko‘z oldingizga
keladi.
Ammo tilimiz zulm davrida ham
o‘zligini baribiram yo‘qotmadi. Bekorga qaysar, o‘jar emasda! Sodda,
ishonuvchan, to‘g‘ri xalq ko‘zlarini katta-katta ochib termilib turardi.
Yangiliklar uning irodasini bukar, qudratiga ishonchini yo‘qotar, “biz zaif va
ezilganmiz, rivojlanmay qoldik, boshqalar esa kuch-qudratda va ilmda o‘zib
ketishdi”, deya o‘ksik ahvolga solar edi. Irodasi bo‘shroq kishilar esa
boshqalarga taqlid qila boshlashdi, hamda ularning farzandlari o‘zgalar orasiga
singib-yo‘qolib ketishdi. Ha, madaniyatlarning shunday jihati ham bor: o‘zga
madaniyat kishi shaxsiyatini nahangday yutib yuboradi. Yangi dunyo bilan
bo‘ylashish kerakligiga hammaning aqli yetib tursada, tamal darz ketib bo‘lgan,
til bosqiniga ham bo‘ysunish lozim bo‘lib qolgan edi.
Biroq har yomonning bir yaxshi
tarafi bor deyilganidek, zulm imperiyasi yenga olmagan va xalq ruhini saqlab
bergan eng katta kuch – ona tilimiz bo‘lib chiqdi!
Bepoyon
hududlardagi son-sanoqsiz kishilar o‘zga til qarshisida xoksor tursalar ham,
o‘z tillarini g‘ayrishuuriy saqlab qolishga urinish ro‘y berdi. Ko‘chalar o‘zga
tilli shiorlarga to‘lib-toshgan bo‘lsada, yot madaniyat muqaddas ostonaning
ichkarisiga – oilaga baribiram kirib borolmadi. Zamona zayliga moslashgan
kishilarni o‘z uyi ostonasidan o‘tgani hamono “o‘zbekchilik” degan o‘lmas
madaniyat qarshi olardi. Xalq zulm davrida yangi tilni egalladi, u orqali
dunyodagi o‘zgarishlaridan xabardor bo‘ldi, o‘ziga mosladi, ammo qalbiga –
negiziga kirishiga aslo yo‘l qo‘ymadi. Endi xalqning o‘zi qahramonga aylandi.
Vatan degan chegara ostonagacha surilib keldi, har uyning ostonasi vatan
chegarasiga aylandi. O‘zga madaniyatni o‘z muqaddas ostonasidan o‘tishiga
baribiram yo‘l qo‘ymadi. Yaʼni, isyon tilimizda ro‘y berdi.
Qaysarlikni ko‘ryapsizmi?
Yana juda ko‘p misollar
keltira olamiz. Hatto tarixning turli davrlariga til qanotida safar qilsak ham
bo‘ladi. Tilimizning o‘zi xalqimiz tarixidan so‘zlab turibdi.
***
Endi mana shu
betakror, hech kimga o‘xshamaydigan go‘zal tilimiz olatasir zamonaviy dunyo
bilan yuzma-yuz turibdi.
Sulton Husayn zamonasida
turkiy tilni yuksakka ko‘tarishning badiiyatdan boshqa yo‘li yo‘q edi. Shunday
tengsiz ishni hazrat Alisher Navoiy ado etdi. Uni sulton Husayn Mirzo “Turk
tilining o‘lgan jasadiga Masih nafasi bilan ruh kiritdi va ul ruh topqonlarg‘a
turkiy oyin va hunar kiyurdi...” deb ulug‘ladi.
Endilikda ona tilimiz shaʼnini
yuksaltirish, nufuzi va mavqeуini oshirishga davlatimiz bel bog‘ladi. Misol uchun,
avvallari dunyo miqyosidagi xalqaro tashkilotlarga hujjatlarimiz xalqaro
tillardan birida yuborilar va unga gohida o‘zbekcha, gohida ruscha tarjima
ilova qilinardi. Endilikda milliy davlatning yana bir o‘zak haq-huquqi tiklandi
– dunyoning istalgan mamlakati bilan xalqaro shartnomalar o‘zbek tilida
yoziladigan va kerak bo‘lgani taqdirda tarjimasi ilova qilinadigan bo‘ldi.
Mana-man degan davlat rahbarlari ham endilikda o‘zbek tilida yozilgan hujjatga
imzo chekishlari lozim bo‘ldi. Davlat organlari xizmatchilari davlat tilini
bilishlari shart qilindi va bu boradagi bilimi darajasini sertifikatlash tizimi
yo‘lga qo‘yildi. Eng asosiysi – zamonaviy terminlar, atamalar, iboralar, fan va
texnika yutuqlarini tilimizga olib kirishday ulkan ishga nafaqat
tilshunoslarimiz, balki barcha ilg‘or sohalarning olimlari jalb qilindi, mumtoz
adabiyotimizdagi kalimalardan to huquq, ilm-fan, iqtisodiyot, qishloq
xo‘jaligi, sanoat, mudofaa kabi turli sohalarda qo‘llaniladigan termin va
atamalar lug‘atlarini yaratish ishlariga safarbar etildi.
Qolaversa, davlat rahbari
Shavkat Mirziyoyev o‘z maʼruzalarida davlat tilining nufuzi va mavqeуini tiklashga
bag‘ishlangan jarayonlarning ahamiyatiga to‘la-to‘kis to‘xtalib, o‘zbek tili
turkiy tilli mamlakatlararo markaziy til bo‘lishga loyiqligini isbotlab berdi,
Birlashgan Millatlar Tashkiloti assambleyasining yig‘ilishida tarixda birinchi
marta ona tilimizda nutq so‘zlab, bu borada barchaga xayrli va ibratli o‘rnak
ko‘rsatdi.
Davlat
tilida ish yuritish, joy nomlari, peshlavha va reklama mahsulotlari o‘zbek
tilida bo‘lishi shart qilib qo‘yildi. Bu shubhasiz, til o‘zligini saqlab qolish
uchun qo‘yilgan eng qutlug‘ qadamlardan biri bo‘ldi. Mamlakatni taraqqiy
ettirishning birdan-bir to‘g‘ri yo‘li – zamonaviy ilmlarni va ish yuritish
usullarini puxta egallash, olimlar iqtidorini to‘g‘ri yo‘naltirish, yoshlarning
salohiyatlarini ro‘yobga chiqarish va xalq salomatligini mustahkamlash deb
belgilandi.
Albatta, til shaʼnini yuksakka
ko‘tarish davlatninggina ishi emas. Qilinadigan ko‘p ish bor, qolaversa, o‘z
tiliga bepisand qaraydigan allaqancha kishilarni insofga chaqirish masalasi ham
turibdi. Shuningdek, ona til shon-shavkatini yuksaltirish hanuzgacha badiiy
adabiyotning eng ulug‘ vazifalaridan biri bo‘lib qolmoqda va albatta shunday
ham bo‘ladi. Xalqlar o‘zlarida bunyod etilgan yangiliklar bilan bir qatorda
ilmiy kashfiyotlari va albatta ijod namunalari bilan faxrlanishadi. Shu
jihatlar bilan birga, muhtasham Adiblar xiyobonining barpo etilishi,
Yozuvchilar uyushmasi uchun mamlakat timsoli bo‘lish Milliy bog‘da Adiblar
xiyoboni, Toshkent tarixi muzeyi va Oliy majlis binosi qatoridan yangi,
zamonaviy bino tortiq qilinishi, shu bilan birga, mamlakatda kitob o‘qishni,
ilm olishni rag‘batlantirish kabilar “Milliy tiklanishdan milliy yuksalish
sari” degan azim g‘oyaning ro‘yobga chiqishiga qaratilgani, shubhasizdir.
Bugungi davlat tilimiz, o‘zbek
tilimiz turli-tuman uluslarimizning barchasini yagona qo‘rg‘on ichida tutib
turibdi. Urflarimiz, odatlarimiz, tushunchalarimiz, eʼtiqodimiz, tariximiz,
bugunimiz va kelajagimiz shu shonli til va el bag‘rida ko‘z qorachig‘iday
saqlanib kelinmoqda.
2020-yilda “O‘zbek tili bayrami
kuni” mamlakatimizda birinchi marta nishonlandi. Endilikda O‘zbekiston
Respublikasining “O‘zbek tili bayrami kuni haqida”gi qonuni imzolanib, davlat
bayrami tusini oldi. Vazirlar Mahkamasi Davlat tilini rivojlantirish
departamenti tashabbusi bilan amalga oshirilayotgan keng ko‘lamli ishlar
qatorida “Qadring baland bo‘lsin, ona tilim!” xalqaro tanlovi eʼlon qilindi.
Ushbu tanlovga alohida to‘xtalib o‘tish lozim, chunki avvalboshda mamlakat
miqyosida o‘tkazilishi mo‘ljallangan tanlov o‘z-o‘zidan xalqaro tanlovga
aylanib ketdi, unda tilimizning AQSHdan Yaponiyagacha bo‘lgan hududlardagi
yuzlab do‘stlari o‘z ishlari va tadqiqotlari bilan qatnashishdi.
Endilikda o‘zbek tilini xalqaro
til darajasiga ko‘tarishday juda katta bir ishning boshida turilibdi. Buning
uchun til boyligi ham, tarixiyligi xam yetarli. Tilimizda bugungi kunda qarayob
50 million kishi so‘zlashadi va uni qarayb 300 million kishi tushuna oladi.
Vorislik masalasiga kelsak, bu jihatdan ham mutlaqo kamchiligimiz yo‘q: olam
aro eng chuqur ildizlarga ega, yaratuvchi xalqlardan biri shubhasiz, o‘zbek
xalqidir.
Yangidan-yangi bunyodkorlik
ufqlari sari yo‘l ochaylik deyilayotganining, buning uchun zarur bo‘lgan barcha
ishlarni amalga oshirishga bel bog‘langanining sabablaridan biri ham shunda:
tilimizning viqori, qudratini ko‘z-ko‘z qilish uchun madhiyamizda, “Ulug‘ xalq
qudrati jo‘sh urgan zamon”, deya eʼtirof etilgan va davlatimiz rahbari bir
necha marta kishilar diqqatini qaratgan ulug‘ qudrat jo‘sh urishi kerak.
Bu ishning ro‘yobga chiqishida
esa mamlakatimiz olimlari, adiblari va ziyolilar qatorida, barcha
vatandoshlarimiz kamarbasta bo‘lishadi, albatta.
Isajon SULTON,
Innovatsion rivojlanish vaziri
maslahatchisi,
O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi aʼzosi
"Yangi O'zbekiston" gazetasidan olindi