- Bosh sahifa
- Yangiliklar
- Alifboning takomili – birlamchi masala
Alifboning takomili – birlamchi masala
Hukumatimizning lotin yozuviga asoslangan o‘zbek
alifbosiga bosqichma-bosqich to‘liq o‘tishni taʼminlash chora-tadbirlari
to‘g‘risidagi qarori tasdiqlandi. Unga ko‘ra, 2023-yil 1-yanvardan boshlab
barcha tashkilotlarda ish yuritish hujjatlari, shuningdek, boshqa hujjatlarni
lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosida ishlab chiqish, qabul qilish va
eʼlon qilish amaliyoti to‘liq joriy qilinadi.
Lotin
yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosiga bosqichma-bosqich to‘liq o‘tishni
taʼminlash bo‘yicha «yo‘l xaritasi»da, jumladan, lotin yozuvidagi o‘zbek
alifbosining yangi tahriri asosida “O‘zbek tilining imlo qoidalari”ni
tasdiqlash bo‘yicha qaror loyihasini ishlab chiqish, rasmiy veb-saytlarni lotin
yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosiga to‘liq o‘tkazilishi taʼminlash kabi
vazifalar belgilangan. Shuningdek, shaxsni tasdiqlovchi guvohnomalar, ID-kartalar,
fuqaroligi bo‘lmagan shaxs hamda chet davlat fuqarolarining yashash
guvohnomalari, ish qog‘ozlari, turli blanklar, mamlakatimizdagi joy, ko‘cha,
atamalar, tashkilotlarning nomlari, peshlavhalar, ommaviy targ‘ibot vositalari,
reklama va eʼlonlar lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosida bo‘lishi
taʼminlanadi, deya belgilab qo‘yilgan. Bu ko‘p sonli yurtdoshlarimizning,
yozuvning ahamiyati nechog‘li ekanini anglagan mutaxassislar, barkamol avlodni
tarbiyalash bo‘g‘inlarida mehnat qilayotgan muallimlarning ko‘pdan kutgani edi.
Quvontirgani shu bo‘ldiki, qaror bandlari davlat tilimizning nufuzi va
mavqeyini oshirishga to‘sqinlik qiladigan qator omillarga barham berishni
ko‘zda tutadi.
Qaror
«O‘zbekiston Respublikasining «Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini
joriy etish to‘g‘risida» qonuniga o‘zgartirishlar kiritish haqida»gi 1995-yil 6-maydagi
Qonuni hamda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «O‘zbek tilining
asosiy imlo qoidalarini tasdiqlash haqida»gi 1995-yil 24-avgustdagi qarorini
takomillashtirish vazifalarini tegishli tashkilotlar zimmasiga yuklaydi.
Albatta, yozuv masalasi
hamisha bo‘lgani kabi juda muhim. U nafaqat til va nutqning o‘qish mumkin
bo‘lgan shakliy ifoda vositasi, balki davlat boshqaruvida o‘ta muhim ahamiyatga
ega bo‘lgan dasturdir. Ushbu dastur biz ko‘rib turgan shaklga kelguncha necha
qayta ishlangani maʼlum. Yozuv dasturi tegishli bo‘lmagan biror soha yo‘q.
Jamiyat boshqaruvi va rivojida
yozuvning ahamiyatini hech bir mezon bilan o‘lchab bo‘lmaydi. Ish dasturi qancha
mukammal bo‘lsa, unda ishlash shuncha oson bo‘ladi. Dastur jamiyat aʼzolarining
qanchasiga maʼlum va ishlatishga qulay bo‘lsa, jamiyat takomili shunchalik
tezlashadi. Yozuv kelajak avlodning bilimi, tafakkuri, millatning tiynati,
maʼnaviyatiga o‘ta jiddiy taʼsir ko‘rsatadi. Alifboning takomili, qulayligi,
tilda mavjud tovushlarni imkon qadar qamrab olishi, millat tilining barcha
xususiyatlariga mos bo‘lishi oldida boshqa masalalar ikkilamchidir.
Taʼkidlamoqchi bo‘lganimiz –
lotin yozuvi asosidagi o‘zbek alifbosiga nafaqat tez o‘tishimiz, balki yozuvni
hech ikkilanmay isloh qilib, yozish uchun qulay holga keltirishimiz shart.
Bundan salkam yuz yil oldin –
1922-yilda maʼrifatparvar pedagog Shokirjon Rahimiy shunday degan edi: «Har
qaysi ulus adabiyotining tugallashmasi shu ulus til va yozuvining tartiblik va
yo‘sunlik bo‘lishiga bog‘liqdir. Tartibsiz va qoidasiz til, yozuv bo‘yicha
tuzilgan adabiyotning bir kun emas bir kun bitishiga hech gumon yo‘qdir. Til
jon bo‘lsa, yozuv uning badanidir. Sog‘ bo‘lmag‘on bir tanda jonning yashamog‘i
qiyindir. Bizning yozuvimiz kasal. Buning ilojiga tezdan kirishilmasa, ish
xavflidir». Bu so‘zlar hali ham o‘z ahamiyatini saqlab turgani alamlidir. Biz
davlat ahamiyatiga molik tuzatishlarga tezroq kirishishimiz kerak. Bunda
biryoqlama fikrlash bilan qarshilik ko‘rsatish yaramaydi.
Mamlakatimizda amalga
oshirilayotgan bugungi islohotlar uzoq kelajakni ko‘zlashini yaxshi bilamiz.
Qabul qilinayotgan qarorlar, rasmiy hujjatlardan maqsad – sohalardagi mavjud
kamchiliklarni imkon qadar tezroq tugatishdir. Toki kamchiliklar tugatib
borilmas ekan, zanjiriy bog‘liqlik sababli boshqa sohalardagi o‘sishlarga ham
o‘z salbiy taʼsirini ko‘rsatadi, albatta.
Albatta, juda to‘g‘ri va atroflicha
mulohaza bilan ishlab chiqilgan qaror. O‘zini shu mamlakatga daxldor deb bilgan
ham qanday jismoniy va yuridik shaxs ushbu qaror ijrosiga bor imkoni doirasida
ertaroq kirishish bilan o‘ziga bog‘liq vazifalarni to‘laqonli uddalaydi. Biz
hammasiga ulguramiz. Qaror orqali ushbu yozuvga to‘liq o‘tishda muddatning
ancha uzun qo‘yilganligi shunday deb aytishimizga asos beradi.
Taʼkidlamoqchi bo‘lganimiz –
lotin yozuvi asosidagi o‘zbek alifbosiga nafaqat tez o‘tishimiz, balki yozuvni
hech ikkilanmay isloh qilib, yozish uchun qulay holga keltirishimiz shart.
Avval
ham taʼkidlanganidek, til va yozuvni texnologiyaga emas, texnologiyani ona tili
va yozuviga moslashtirish – mantiq talabi. O‘zini, ona tilini hurmat
qiladigan barcha millatlar shu tamoyilga amal qilishadi. Bo‘lmasa, lotin
yozuvidan foydalanadigan dunyodagi ko‘p sonli millatlar o‘z alifbolariga turli
qo‘shimcha belgili harflarni kiritmagan bo‘lardilar. Alifbo takomili zarur
ekan, uni albatta amalga oshirish kerak. Hech mahal kelgusidagi ming-ming yillar
qolib o‘tgan o‘ttiz yil vaqtga qarab ish tutilmaydi. Bugun yoshlarning ikki
belgili harflar o‘rniga boshqa belgilar yozib ketishlari, qulay yo‘ldan
foydalanaman deb imlomizga zarar yetkazayotganlari hech birimizga sir emas.
Axir har bir yoshning ilmiyu imlosi o‘zimiznikidir.
Lotin yozuvi asosidagi o‘zbek
alifbosiga o‘tishdan avval uni isloh qilishni jadallashtirish shart. Uning
noqulayliklari bartaraf etilsa, biz juda katta samaralarga erishamiz. Sh va Ch
harflarining harfiy birikmalar bilan emas, Ç, Ş shaklidagi belgilar bilan
berilishi maqsadga muvofiq bo‘ladi. Bu belgilar ayrimlar mulohaza qilganidek,
hech ham «turkcha belgilar» emas. Ular bizning millatparvar, maʼrifatparvar
jadidlarimiz yuz yil oldin turkiy alifboga kiritgan belgilardir. Buni bilish
uchun turkiy xalqlarning yozuv tarixi bilan yaqindan tanishish lozim bo‘ladi.
Maʼlumki, sobiq sho‘ro ittifoqi tarkibidagi turkiy xalqlarning Yanalif deb
nomlangan lotin alifbosiga o‘tishi masalasi haqidagi jiddiy qarori 1926-yilda Boku shahrida
bo‘lib o‘tgan turkiy tilli millatlar tilshunoslarining 1-syezdida maʼqullangan
edi. O‘sha alifbodagi belgilarning ayrimlarini bugungi ekspertlarimiz yozuvimiz
uchun taklif etmoqdalar. Markaziy Osiyo xalqlari orasida birinchilardan bo‘lib
lotin alifbosining qulayligi, dunyo bilan bo‘ylashish uchun zarurligini
anglagan ziyolilarimiz saʼy-harakati bilan 1929-yilda Turkiston o‘lkasi
uchun yangi milliy alifbo qabul qilingandi. Yuqoridagi ikki belgi ana shu
alifbo tarkibidan olingan.
Alifbo muammosining og‘rig‘ini
kundalik amaliyotda o‘zbekcha matnlarni lotin yozuvida qog‘ozga tushiradigan
yoki kompyuterda teradigan kishigina o‘z tanasida his qila oladi. Isloh
qilinishi taklif etilayotgan yana ikkita harf (O‘ va G‘) tufayli yurtimizdagi
barcha yozuvlar g‘ij-g‘ij xatoga to‘lib ketdi. Chunki ularni to‘g‘ri yozish
mushkul (O‘ va G‘ harflari yoniga qo‘yiladigan ‘
belgisi klaviaturadagi ALT+0145 tugmalarini bosish evaziga yoziladi). Bu
muammolar aynan standart ingliz tili klaviaturasidan foydalanib qo‘ya qolish istagidan
yuzaga kelgan. Ko‘pchilik O‘ va G‘ harflaridagi belgilar
bilan tutuq belgisini farqlay olmay, boshqa belgilar qo‘yib yozadi. Hatto
yaxshi mazmundagi kitoblarni nashr etadigan ayrim nashriyotlarda ham shu ahvol.
Xullas, bu harflarni ham
klaviaturada bitta tugma bilan chiqadigan shaklda isloh etish kerak. Bu
qulaylik va imloning osonlashishi, xatolar kamayishiga olib keladi. Qo‘lda
yozishda ham so‘zlarning ikkiga bo‘linishi oldi olinadi, husnixat darsi o‘z
maqsadiga erishadi. Ushbu harflar ishtirokidagi so‘zlar ikkiga bo‘linib qolishi
ko‘plab elektron dasturlarni yaratishda o‘ta noqulaylik keltirib chiqaradi.
Chunki kompyuter tili bunday belgili so‘zlarni qabul qilmaydi. Bu esa “nima
bo‘pti” deydigan vaziyat emas. Tarjimalar sohasida ham aytib tugatib
bo‘lmaydigan, asabga botadigan mushkulliklar kelib chiqadi. Oxiri mutaxassis
lotin yozuvi asosidagi o‘zbek alifbosida takomillashgan, dasturlarni
yaratishdan qo‘lini yuvib qo‘ltig‘iga uradi. Buni davlat tilida ilova va
dasturlar, saytlar yaratayotgan yoshlar juda yaxshi his qilmoqdalar va jiddiy
islohni kutmoqdalar.
Alifbo borasida mablag‘
iqtisodi haqida gapirish o‘rinli emas. Birgina faktga to‘xtalamiz. Agar bizga
muammo tug‘dirayotgan, juft belgilardan tarkib topgan O‘, G‘, Sh va Ch
harflarini isloh qilib, ularning o‘rniga yaxlit harflarni qabul qilsak,
millionlab adadda chop etilayotgan kitob, qo‘llanma, darslik, gazeta-jurnal va
boshqa vositalardagi matnlar ham hajman keskin qisqaradi. Bu esa kelajakda
milliardlab mablag‘lar va ko‘p vaqtning tejalishiga zamin yaratadi.
Yana bir mulohazali masala
shuki, alifboning kechikishi chala-chulpa va ko‘p nomutanosibliklar bilan qabul
qilingan imlo qoidalarimizni tuzatishni ham kechiktirmoqda. Bizda imlo
qoidalari ham, albatta isloh qilinishi lozim. Bu – ko‘plab mutaxassislar, tilshunos
olimlarning fikri.
Bugungi
kungacha amalda bo‘lib kelgan kirill yozuviga o‘ta moslashgan avlod uchun lotin
yozuvi katta qiyinchilik tug‘dirgani qiziq. Buning sabablaridan biri ham
bizning tiynatimizga xos bo‘lgan kattalarni hurmatlash, andishalilik,
mehribonlikdir. Ana shu mezonlar qarorlarning keskin emasligiga ham olib
keladi.
Qolaversa, bizdagi
fikrlar xilma-xilligi ham ko‘p islohotlar oldiga to‘siq bo‘ladi. Bizda fikr
ifodalash madaniyatini rivojlantirishga ham kuchli ehtiyojlar mavjud. Aks holda
maʼlum islohot yuzasidan to‘xtamga kelishimiz qiyin bo‘ladi. Har qanday
vaziyatda yozuv bilan bog‘liq islohotlar boshida o‘zining mutaxassislari
turganini va istalgan kishining fikri to‘g‘ri bo‘lmasligini yodda tutish lozim
bo‘ladi.
Agar amaldagi alifbo qulay va
mukammal bo‘lganida, keng jamoatchilikning, jumladan, soha mutaxassislarining,
ilg‘or va malakali, jonkuyar o‘qituvchilarning, dunyoga o‘z ona tilimda dastur,
saytlar taklif etaman deb turgan bilimli, yoniq yurakli dasturchilarning qatʼiy
va jiddiy eʼtiroziga sabab bo‘lmasdi.
«Alifbo o‘zgarsa, chop etilgan
kitoblar taqdiri nima bo‘ladi?» deb tashvishlanishga hojat yo‘q. Yosh avlod
o‘ta faol. U o‘z tilimiz ifodasi uchun bitilgan bo‘lsa, yana bir necha yozuvni
ham bemalol o‘zlashtira oladi. Kitoblar esa o‘z hayotini yashab bo‘lmaguncha,
o‘qilaveradi, javonlarimizdan tushmaydi. Darsliklar borasida ham uzoq o‘ylashga
hojat yo‘q. Chunki bizda tartibga ko‘ra, darslik har uch yilda
takomillashtiriladi va qayta chop etiladi.
Markaziy Osiyodagi eng yirik
millat ekanmiz, mamlakat qudratini yanada orttirishimiz, qo‘shni davlatlar
bizdan namuna oladigan ilm va salohiyatga ega bo‘lishimiz kerak. Bu esa eng
kichik xatolarni o‘nglash, kamchiliklarni bitirishdan boshlanadi.
Xulosa shuki, biz o‘z
xalqimizning savodxon bo‘lishini, yozuvimiz o‘qish va yozishga, eng muhimi, ona
tilimiz tabiatiga mos bo‘lishini istasak, amaldagi alifboni Harakatlar rejasida
belgilangan muddatgacha isloh qilishimiz hamda barcha sohada joriy etishimiz
shart.
Maʼmura Zohidova,
O‘zbekiston Yozuvchilar
uyushmasi
O‘quv-metodika
bo‘limi boshlig‘i