- Bosh sahifa
- Yangiliklar
- ALIFBO ISLOHOTI – BUGUNNING VAZIFASI!
ALIFBO ISLOHOTI – BUGUNNING VAZIFASI!
O‘zbek yozuvining XX-XXI asr tarixi murakkab
jarayonlarga boy bo‘ldi: bu asrda yozuv uch marta tub isloh qilindi – bir
grafik tizimdan boshqa grafik tizimga ko‘chirildi (1929-1940- yillarda lotin
alifbosi, 1940-yildan kirill alifbosi, 1993- yildan yana lotin alifbosi
asosidagi yangi o‘zbek yozuvi). 1993- yildan buyon
o‘tgan qariyb 28 yil mobaynida xalqimiz ikki yozuv arosatida sarson.
Jamiyatimizda, ilmiy jamoatchilikda ham alifbo masalasidagi munozara-yu muzokaralar
juda uzoq davom etdi. Jahon xalqlarining
yozuv tarixida bunday hodisa kamdan-kam uchraydi. Lotin alifbosiga uzil-kesil
o‘tish muddatlari birnecha marta belgilandi, oxir-oqibat bu muddatlarning
barchasi unutildi.
2021-yil
10-fevralda “Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosiga
bosqichma-bosqich to‘liq o‘tishni ta'minlash chora-tadbirlari to‘g‘risida”
Vazirlar Mahkamasining 61-sonli qarori va “Yo‘l xaritasi”da nihoyat, uzoq davom
etgan ikkiyozuvlilik sharoitiga uzil-kesil barham berish vaqti, uning aniq
muddati belgilab berildi.
Kuni kecha hukumatimiz tomonidan lotin yozuviga
asoslangan o‘zbek alifbosiga o‘zgartirishlar kiritish haqidagi qonun loyihasi
muhokama uchun e’lon qilindi. Ming afsuski, qonun
loyihasi e’lon qilingandan keyin ijtimoiy tarmoqlarda bu borada bilib-bilmay munosabat bildirish, til,
yozuv va alifbo masalasidagi “guruhlar jangi” avj pallasiga yetdi.
Ayrim
millatdoshlarimiz aytayotganiday, bu shoshma-shosharlik bilan qabul qilingan
qaror emas. Ushbu masalalar muhokamasiga bag‘ishlab, Alisher Navoiy nomidagi
Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti 2016-yildan
buyon turkum anjumanlar, seminarlar o‘tkazdi: muammolar tahlil qilindi,
amaliyotchi o‘qituvchilar, ijtimoiy soha vakillari, blogerlar ishtirokida qizg‘in
bahslar bo‘ldi. Davlat tilini rivojlantirish departamenti, O‘zbek tili,
adabiyoti va folklori instituti, respublikadagi yetakchi olimlar bilan talay
izlanishlar olib borildi.
Muzokaralarda
bu borada bildirilgan umumiy qarashlarni jamlab, quyidagicha guruhlash mumkin:
1) kirill alifbosiga qaytish, jamiyatda ikkiyozuvlilik
sharoitiga shu orqali barham berish (P.S.: bu aslo mumkin emas!);
2) amaldagi lotin alifbosini o‘zgarishsiz qo‘llash,
undagi ayrim texnik kamchiliklarga yechim topish, imlo qoidalarini takomillashtirish;
3) to‘liq lotin yozuviga o‘tish, amaldagi lotin
alifbosidagi muammoli harflarga o‘zgartirish kiritish, bu orqali o‘zbek tilining internet tiliga aylanishi
yo‘lidagi muammolarni bartaraf etish, shuningdek, imlo qoidalarini
takomillashtirish. Va nihoyat, uchinchi yo‘l manzilga to‘g‘ri eltuvchi deb
belgilandi, bu boradagi ishlar jadal boshlab yuborildi.
Ma'lumki,
amaldagi alifboda 4ta harf: o‘, g‘, ch, sh muammosi ko‘plab bahslarga
sabab bo‘lgan: ch, sh harf birikmalarining yozuv grafik tizimidagi
noqulay tasviri, o‘, g‘ harflarini
kompyuter klaviaturasida terishda beshta harakat bilan yozishdagi
qiyinchiliklar, mazkur harflarni yozuvda tutuq belgisi bilan almashtirib
qo‘llash, ular imlosidagi kamchiliklar kabi.
Eng yomoni, mana shu alifbodagi noqulayliklar uni internet tili
sifatidagi faoliyatiga salbiy ta'sir ko‘rsatadi, UNICODE tizimida bu grafik
shakl yo‘q, dasturlashda so‘z tarkibida qo‘llangan bitta harfning digraf shakli
matndagi so‘zlarni bo‘lib yuborishga olib keladi va hk. Tavsiya
etilayotgan alifbo ushbu muammolarni bartaraf etadi.
Aytish
joizki, hech qanday islohot oson kechmaydi. Har qanday islohotning jamiyatga
iqtisodiy, ma'naviy, psixologik ta'siri bo‘ladi. Ayniqsa, bugungi kundagiday
keskin muammolar girdobida, yer yuzi virus o‘choqlariga chora topolmay bong
urayotgan bir mahalda, iqtisodiy masalalar har qachongidan muhim bo‘lgan bir
pallada... Bu kabi muammolar vaqt kelib o‘z yechimini topadi, iqtisodiy
yo‘qotishlarning ham o‘rni to‘lishi muqarrar, biroq ma'naviy yo‘qotish o‘rni
to‘lishi ancha murakkab. Shunday ham, tilimiz – milliy g‘ururimizni ikkita
yozuv ifodasida ikkilantirgan, ikki yozuvdan qaysi birini tanlolmay ikkilangan,
jamiyatni lotinda savod chiqarganlar hamda kirilldan voz kecha olmayotganlar
sifatida ikkiga bo‘lib yuborgan avlod sifatida tarixda qoladigan bo‘ldik,
desak, aslo mubolag‘a bo‘lmas!
Muyassar Saparniyazova,
Toshkent davlat o‘zbek tili
va adabiyoti
universiteti dotsenti