- Bosh sahifa
- Yangiliklar
- MUHABBAT INSHOLARI
MUHABBAT INSHOLARI
Yunon rivoyatlari asosida avval Gʻarb estetikasida, keyinroq esa butun
dunyoga keng yoyilgan bir tamoyilga koʻra, shoirlarning ilhomi qanotli, uchar
ot (Pegas) shaklida boʻladi. Bizning mumtoz Sharq soʻz sanʼatida esa ilhom –
pari timsolida tasavvur etiladi. Shuning uchun ilhom parisi, deymiz. Yana,
qaddi-qomat behad mavzun, maʼsum koʻzli ohu ham ilhom ramzidir. Ohuni arablar
gʻizol, toʻgʻrirogʻi – gʻazol deb ataydilar.
Yaqinda “Adabiyot” nashriyoti shoir Rustam Mirvohid tashabbusi va
saʼy-harakatini qoʻllab-quvvatlab, mumtoz anʼanalar ruhida ijod qilayotgan
oʻttiz toʻqqiz oʻzbek shoirining gʻazallarini bir muqovaga jamlab, ishtiqoq
badiiy sanʼatini qoʻllagan holda uni “Gʻazal gʻizoli” degan goʻzal bir nom ila kitobxonlarga bazl (tuhfa) etdi.
Yaxshi bilasiz, oʻzbek xalq qoʻshiqlari asosan toʻrtliklar shaklida
boʻlgan va hozir ham shu tarzda davom etib keladi. Biroq toʻrt satrda barcha
tuygʻularni aytib tugallash amri mahol. Shuning uchun ham undan ikki-uch
baravar koʻlamliroq boʻlgan gʻazal janri, mana, ming yildirki, yetakchi lirik
janr oʻlaroq, oʻzbek soʻz sanʼati ayvonidan mustahkam oʻrin egallab kelyapti.
XX asrda, aniqrogʻi, uning eng oʻrtalarida – xoʻp “baynalmilal”lashgan,
amalda esa yevropalashish tamoyili rosa kuchaygan, shuning taʼsirida aruzda yozish
qoloqlik, hattoki reaksiya deb qoralangan bir davrda ham gʻazal bitish aslo
toʻxtab qolgan emas. Asr boshlarida madrasada oʻqib bilim olgan taʼlimini olgan
Mahjuriy, Habibiy, Bokiy kabi yuzlab shoirlarning asosiy ijod mahsuli gʻazal
edi. Oltmishinchi yillarga kelib esa Erkin Vohidov bu janrning soʻlib
borayotgan niholiga obihayot yetkazdi, uni yangidan gurkirashiga sabab boʻldi.
Qoʻlimizdagi nashr oʻtgan yuz yillikning oxirgi va yangi asrning
birinchi choragi oʻzbek soʻz sanʼatining bu sohasini koʻz oldimizda yaqqol aks
ettiradigan moʻjaz bir koʻzgu boʻlibdi. U shu kunlarda umr kitobining sakson
toʻrtinchi sahifasini mutolaa qilayotgan Oʻzbekiston xalq shoiri Jamol
Kamolning bir nafis gʻazali bilan ochiladi:
Xudoyim, men seni yod etmagan bir lahza, onim yoʻq,
Agar yod etmasam, yoʻqman, oʻlikman, tanda jonim yoʻq.
Seni yod etmasam, kimman? Makonsizlikka mahkumman,
Oyogʻim ostida tuproq, boshimda osmonim yoʻq...
Ushbu gʻazalning deyarli har bir baytida “yod etmoq” motivi va uning
teranlasha borishini koʻramiz. Birinchi boʻlib berilgani, murojaat shakliga
qarab, uni hamd gʻazal deyish mumkin boʻlsa ham, qofiyalanish tartibi va
ruhidan kelib chiqqan holda, munojot deyish toʻgʻriroq boʻlur edi. Axir, bu
Jamol Kamol – bir paytlar “Qoshimdan nozu istigʻno bilan ketding, yomon boʻldi,
qoshimga nozu istigʻno bilang kelsang, yomon boʻlmas”, degan birgina bayti
bilan gʻazalning inja goʻzalliklarini namoyon etgan dilbar shoir.
Kitobda shoir Chustiyning oʻgʻli mulla Baxtiyor Nabixon, Ismoil Mahmud
Margʻiloniy kabi anʼanaviy yoʻllarga yangi iz solib ijod qilayotgan oʻnlab
shoirlarning ijodidan namunalar berilgan.
Albatta, aruz, xususan gʻazalchilik borasida har kimning fikri bor.
Masalan, menga gʻazal imkoniyatlarini chaqnatib yuborgan shoir Usmon Nosir
boʻlib koʻrinadi. Uning “Yurak” degan soneti (qarang, aruzda – sonet!) boshqa
janrlarga qaraganda gʻazalga yaqinligi, ammo chambarak qofiyalagani, aruzning
anʼanaviy bosiq, osuda ritmiga joʻshqin ohanglar olib kira olgani bilan kishini
lol qoldiradi:
Itoat et! Agar sendan
Vatan rozi emas boʻlsa –
Yoril! Chaqmoqqa aylan sen,
Yoril, mayli, tamom oʻlsam!...
Bu toʻplam jamlanayotgan chogʻda oramizda yayrab-yashnab ijod qilib
yurgan, biroq uni qoʻlga olishga muyassar boʻlmagan Saʼdulla Hakimning mana bu
baytlariga quloq tutaylik:
Boʻynida Mashrab osilgan dor izi – arqon izi,
Manglayida koʻhna anduh selining irmogʻi bor.
Rahmatlik Saʼdulla akaning “Oʻzbekistonim menim” deb nom berilgan bu
gʻazalida vatan – yalangtoʻsh bir dehqon, boshidan koʻp issiq-sovuq kunlar
oʻtgan bir vallomat. Uning boʻynidagi tirish – Mashrab osilgan dor arqoni izi,
peshonasidagi ajinlar esa – ming yillik armon va anduh sellaridan qolgan
irmoqlar... Mana shu kabi kutilmagan tashbeh-epitetlar bilan asarga jon kiradi,
oʻquvchining shuurida yorqin sheʼriy obraz paydo boʻladi.
“Gʻazal gʻizoli” toʻplamida 195 ta gʻazal jamlangan boʻlsa, ularning
saviyasi ham har xil boʻlishi ham turgan gap, albatta. Biroq ikki xil gʻazallar
koʻzga koʻproq uringanini ham aytib oʻtish kerak. Birinchi xili – koʻproq qismi
– “Visol sogʻinchidan tuydim halovat, Xazinangdan karam yodimga kelmas” kabi
baytlari (Boqiy Mirzo) esda qoladigan, ikkinchi xili esa “Deydilarkim, yaxshi
farzand diydasi ota-ano, Kim ato birla anoning hurmati odob erur”, “Birodarlar,
mudom yaxshi niyat aylang, Mudom barcha qabihlikdan hazar aylang”, kabi
nasihatomuz bitiklardan iborat.
Albatta, barcha mualliflardan bir xilda joʻshqin va latif gʻazal
yozishni talab qilish nooʻrin, biroq kimgadir oʻqib berib, “bu gʻazal uch yuz
yil avval bitilgan”, desangiz hechkim ajablanmaydigan boʻlmasligi ham kerak,
asardan davr ruhi kelib turmasa, adabiyot joyida depsinib qoladi.
Gʻazal – muhabbat inshosi, eng ommaviy ishqnomadir.
Samarqandlik shoira Sitora Shomurodovaning gʻazallaridagi magʻzi toʻq,
ifodasi ravon mana bu baytlarga bir qarang:
Muhabbat bu – manim ochgan vale yopmas kitobimdir,
Yuzin ifsho etib avval, keyin pinhon, hijobimdir.
Jununlik tushdi bu jonga, yurak toʻlmish qaro qonga,
Tasanno aytsam imkonga, ajab, diydor sarobimdir.
Ushbu majmuadagi ishqnomalarni oʻqisangiz, ularda, avvalo, bu umri
hayotdan rozilik, nekbinlik, ezgu umidvorlik tuygʻulari boʻrtib turishini
koʻrasiz:
Hayot shukrin qilib, qolgan nafaslar
Tamaʼning chashmasin butkul quritsam.
(Sultonmurod Olim);
Oʻzingdan ichkari kir, dilga kirgil,
Na bordir jonu tandin tashqarida?
Vatan ichra safarlar ayla ey dil,
Vatan boʻlmas vatandan tashqarida.
(Sirojiddin Sayyid).
Yana bir turkum gʻazallar badiiy sanʼat bilan muzayyan ekani kishini
mamnun qiladi, mumtoz adabiyot anʼanalari davom etayotganiga amin boʻlasiz:
Maʼmura Zohidova “Men bilan qol” degan gʻazalini boshdan-oyoq tavzeʼ
sanʼati bilan ziynatlabdi:
Men bilan qol, bir vafoli yor bilan,
Ne qilarsan dogʻuli dildor bilan.
Injimay kel, inja inju indiray,
Sen adashma ayricha ayyor bilan.
Bu anʼanani Toshpoʻlat Abbos yanada shavq bilan davom ettirib, besh
baytli butun bir gʻazalni birgina “S” harfli soʻzlardan tuzibdi (matlaʼsi):
Sen siyah soch sunbuli sarvi sumandek soyabon,
Soʻzlabon solding sogʻinch,sehru siru sanʼatsimon...
Hurufiy sanʼatlardan maʼnoviy sanʼatlar sari koʻngil burmoqchi
boʻlsangiz, Xurshida Vahobjon qizi bitgan baytga qarang:
Figʻonkim, gavharim dengizga choʻkmish,
Gʻururim yerga hasrat tuxmin ekmish.
Ha-da, gavhar dengizda boʻladi, urugʻliq esa yerga ekiladi. Uni mantiq sanʼati desa
ham boʻladi, Afsuski, ayrim gʻazalnavislar oʻtmish badiiyatining ana shu birlamchi
talabidan bexabar ekanligi koʻrinib qolgan. Toʻgʻri, kitobga sheʼri olingan
aksar gʻazalnavislar yosh, shu bois, misralarni aruzga tushirish uchun yo
boshiga mushtlab, yo qulogʻidan choʻzib, aruzga solish, ayrim soʻzlarni
oʻzgartib boʻlsa-da, “tartibga tushirish”ga intilish seziladi:
Koʻnglimga sham sochmas ziyo, zuhromni sogʻindim!
Koʻkni bulut qopganmi, yulduzdan xabar kelmas (152-bet).
“Qoplaganmi”ni “qopganmi” deya ixchamlashtiraman degan shoir bulutni
bir maxluqqa aylantirib qoʻyibdi. Uni “yopganmi” kabi boshqa bir soʻz bilan
almashtirsa, oʻrinliroq boʻlarmidi.
Toʻplam tahriri haqida gapiradigan boʻlsak, u hali “tahrirbop” ekan.
Men bu oʻrinda imloviy qusurlarni, yoinki “Shoira 1967-yilda tugʻilgan.
Namangan viloyati Norin tumanida tugʻilgan”, kabi palapartishliklarni
aytayotganim yoʻq. Hatto bir gʻazalnavis surati ostiga bor-yoʻgʻi toʻrt satr,
boshqasida esa naq qirq satr “hayotnoma” berilgani kabi tafovutlarni ham tilga
olmayapman. Ammo sheʼr mazmuniga daxl qiladigan oʻrinlar borki, bundan ham koʻz
yumsak, yarashmas. Masalan, Amir Xudoyberdining “Husning olami yaratmish”
sarlavhali gʻazalini oʻqisangiz, ilk misrada “Husning olamni yaratmish, asli
sendan ibtido” degan satrga duch kelasiz. Xoʻsh, buning qaysi biri toʻgʻri?
Bizningcha, gap tasavvufdagi tajalli motivi haqida ketyapti, demak, sarlavha –
xato. Gʻazallar matnida uchraydigan yana bir qusur hozir tildan chiqib ketgan,
oʻquvchiga noayon qadimgi atamalarni sheʼr matniga zoʻrlab kiritishdan iborat.
Masalan:
Zaxmim ziyod erur, ey, zirh, ey, sipar,
qanday topay seni?
Qaydan topay seni?...
Charchatdi tashnalik, kuydirdi oftob,
Qavi(y)ridan topdim faqat sarob,
Qaylardasan, buloq? Qaylardasan, shajar?
qanday topay seni?
Qaydan topay seni? (172).
Ammo bu kabi baʼzi nuqsonlarga qaramay, “Gʻazal gʻizoli” toʻplami
oʻzbek adabiyotida bu janr oʻz ohorini yoʻqotmay kelayotganini, qalam ahli
faqat rebussimon “aql oʻyin”lariga andarmon boʻlib ketmaganini koʻrsatadi.
Xudoyberdi Komil bitgan mana bu baytlarda yana bir maʼno yashirin:
Kim tafakkur aylasa, yetgay fano maʼnosiga,
Bunda kamdan-kam erishgaydir safo maʼvosiga.
Albatta, birgina baytning oʻzi nafaqat hozirgi oʻzbek gʻazalchiligi,
hatto shu gʻazalning oʻziga ham mukammal oyina boʻlishi amrimahol. Ammo gap
boshqa yoqda: hatto hozir – XXI asrda ham bizni tasavvufiy tushunchalar tark
etib ketmabdi, gʻazallarimiz soʻfiyona ruh bilan ziynatlanayotibdi ekan! Ha-da,
gʻazal boʻlsa-yu, uning botinida tasavvufiy maʼno boʻlmasa, bu chinakam gʻazal
boʻlarmidi? Men Mirzo Kenjabek, Shoira Shams, Rustam Mirvohid, Jaʼfar Muhammad
va yana koʻp umidli shoirlarimizning gʻazallari botinida ana shu ruhni koʻrib
obdon quvondim, tasavvuf inson tafakkurining gultoji ekaniga, gʻazal, ruhi aslo zabun boʻlmay, keyingi
asrlarda ham yashashiga amin boʻldim.
Azizlar,
“Gʻazal gʻizoli” kitobiga kiritilgan salkam ikki yuz sheʼrni, hatto
yuzaki tarzda boʻlsa ham, tahlil qilish mushkulligini siz yaxshi bilasiz. Va
yana, bu toʻplamda shunday gʻazallar ham borki, ularning har birini sharhlash
uchun butun bir ilmiy maqola bitish lozim. Ammo, kerak.
Oʻzbek gʻazallarini bir kitob ostida yigʻish
yoʻlidagi bu tajriba yana davom ettiriladi, albatta. Shuning uchun, pirovardida
bir istak – keyingi toʻplamda Oʻzbekistondagina emas, uning tevaragida
yashaydigan barcha oʻzbek shoirlarining gʻazallari ham jamlansa, qaniydi. Ana
shunda bir butun oʻzbek adabiyoti, bitta janr vobastaligida boʻlsa ham,
jamuljam boʻlar edi.
Zuhriddin Isomiddinov