- Bosh sahifa
- Yangiliklar
- GʻAZAL MAVJLARI
GʻAZAL MAVJLARI
Gʻazal xalqimizning ongi va qalbiga shunchalik singib
ketganki, ashulani ham, sheʼrni ham gʻazal deydi, qoʻshiqchini esa gʻazalxon.
“Qani, bitta gʻazal oʻqib bering-chi” – deyishadi. Bunda qoʻshiq aytib berish
ham, sheʼr oʻqish ham tushuniladi.
Xalqimizning gʻazalga boʻlgan muhabbati hech qachon
susaymaganini barmoq vazni oʻzbek sheʼriyatining asosiy vazniga aylanganida ham
gʻazalnavislik anʼanasi davom etganida koʻrish mumkin. Barhayot anʼanalar
va umrboqiy qadriyatlar qayta tiklangan
mustaqillik davrida esa asrlar davomida sheʼriyatimizning yetakchi vazni boʻlib
kelgan aruzga eʼtibor ham yanada kuchaydi va yosh qalamkashlar misolida
gʻazalnavislar safi kengaydi. Bu koʻhna va mashhur janrda ijod qilayotgan turli
avlod vakillari ijodidan dastalangan “Gʻazal gʻizoli” (Toshkent: “Adabiyot”
nashriyoti, 2021. – 208 bet) toʻplami buning yorqin dalilidir.
Toʻplamga hozirgi kunda ijod qilayotgan oʻttiz toʻqqiz
nafar gʻazalnavis shoir ijodidan namunalar kiritilgan. Ular orasida ijodda
katta tajriba toʻplagan taniqli shoirlar ham, adabiy jarayonning qiyofasini
belgilayotgan oʻrta yoshlilar ham, sheʼriyat eshigini endi qoqayotgan navqiron
qalamkashlar ham bor.
Jamol Kamolning “Koʻzgu”, “Yolgʻon gapirmaslik”,
Saʼdulla Hakimning “Boʻlmagay”, “Oʻzbekistonim mening”, Sultonmurod Olimning
“Jazba”, “Qor, quyosh”, “Xilvatnishinlik”, Mirzo Kenjabekning “Ibodat”,
“Mavlono”, Sirojiddin Sayyidning “Kuydim”, “Tiriklik maktabida”, Zikrilla
Neʼmatning “Borgay”, “Koʻngil soʻrang”, Jaʼfar Muhammadning “Ishq”, “Bahor
qasidasi”, Shodmon Sulaymonning “Mavzun duo”, Rustam Mirvohidning “Ayni dam”,
“Shomu shamʼ” kabi zamonaviy gʻazalchilikning qiyofasini belgilaydigan badiiy
barkamol gʻazallari ushbu toʻplamning saviyasini koʻtarib turibdi. Chunonchi,
zabardasi gʻazalnavislardan boʻlmish Jamol Kamol “Koʻzgu” nomli gʻazalidagi
mana bu baytida: “Sevgilimning beqiyos jamoli bagʻrimda jilolanishi uchun bir
kuni koʻzguga aylanishni xohlayman, deya ohorli tashbeh vositasida nozik lutf
qildi:
Murodim ulki, men ham bir kuni
koʻzguga aylansam,
Nigorim jilvasi to solsa bagʻrimga jilo, koʻzgu.
Sultonmurod Olim esa shoirlik yoʻlidagi orzusini mana
bunday betakror tasvir rishtasiga tortadi:
Shamol tezligida qayrab qalamni,
Kalom dengizida kemam yurutsam.
Boqiy Mirzo esa “Yor koʻzlarini koʻrganimda unga jo
boʻlib ketgim keladi-yu, lekin kipriklari yoʻlimni toʻsib, bunga yoʻl
qoʻymaydi”, – deya oʻziga xos tashbeh kashf etadi:
Koʻzlarin koʻrgach, koʻziga singimoq orzum edi,
Nayzadek kipriklari lekin unga poyloqchidir.
Mirzo Kenjabekning allaqachon oʻz muxlislarini topgan
“Ibodat” nomli gʻazali dasturiy xarakterga ega boʻlib, unda nazmiy talqinda
islomiy ibodatning mazmun-mohiyati ochib beriladi, shaklu koʻrinishlari
izohlanadi. Gʻazalni mutolaa qilar ekan, ibodatning mundarijasi biz oʻylagandan
koʻra ancha kengligini idrok etasiz. Bu moʻminning maʼrifatini oshiradigan,
dunyoqarashini kengaytiradigan gʻazal. Unga koʻra, Yaratganganga itoatgina
emas, balki muhabbat ham, sadoqat ham, maʼrifat ham, ziyorat ham, koʻngilni
poklash ham, halol mehnat ham, haqiqat ham, ogohlik ham, egu niyat ham ibodat
hisoblanadi.
Mudom Allohni zikr etsang,
halol boriga shukr etsang,
Qiyomat kunin zikr etsang,
tijorat ham ibodatdir...
Ibodatdir – biror zolim,
jafokorga desang haq soʻz,
Va nodonga sukut qilsang,
sukunat ham ibodatdir.
Ona haqida yozilmagan gap, aytilmagan fikr, kashf
etilmagan tashbeh qolmaganday. Lekin Sirojiddin Sayyid mushtipar ona yuziga
mashaqqatli yillar solgan ajinlardan sheʼrlarimga qanchalar vaznu turoq oldim
deyish bilan hech kimning xayoliga kelmagan betakror tashbeh ijod qiladi:
Yuzingizda ajinlar
yillaringizdan ariqlardir,
Alardin sheʼrlarimga
qanchalar vaznu turoq oldim.
Jaʼfar Muhammad oʻzbek va tojik tillarida birday mahorat
bilan qalam tebratib kelayotgan mohir zullisonayn shoirlardan. U Sharq mumtoz
adabiyotini, aruz nazariyasni, badiiyat qonuniyatlarini juda chuqur biladi.
Shuning uchun ham uning gʻazallari janrning mukammal namunalaridan hisoblanadi.
Shoir gʻazallari tutilmagan timsolu tashbehlarga boyligi bilan oʻziga xos
joziba kasb etadi. Masalan:
Koʻzlarimdan uyqularni tera-tera shodaday,
Subhidam boʻyniga aylar halqai marjona Ishq.
Toʻplamning nomini “Gʻazal gʻizoli”. Bu “Gʻazal ohusi” degani. Lekin bu ohuni hamma
ham oʻziga rom qilolmagani gʻazallar mutolaasidan maʼlum boʻladi. Koʻp
gʻazalnavislarning oʻz uslubi, oʻz ovozi yoʻqligi, gʻazallarida yangi fikr va
ohorli tashbehlar uchramasligini koʻramiz va atoqli shoirimiz Rauf Parfining
quyidagi ogohlantiruvchi satrlari esimizga tushadi:
Shoir, Soʻz aytmakka sen shoshma faqat
Ulugʻ Alisherning qutlugʻ tilinda.
Toʻplam may, mayxona, soqiy, zohid, singan sopol, fano
dashti, obi hayvon, jomi jam, lomakon, aloyiq,
tavhid, mosivalloh, piri mugʻon, tajalliy, dashti adam, rohi junun,
mabdai nur kabi irfoniy istilohlar asosida yozilgan gʻazallar mumtoz shoirlarga
taqliddan boshqa narsa emas. Yoki paykon, kavnayn, novak, lojaram, bolu par, poʻya,
shikan, dahri dun, kavkabi sayyora, hubob, havro, barq, shikva, xuld, jinon,
sahbo, ochun, sharor, roʻyi zard, huvaydo, jola, duto, uzor, arjumand, kibar,
sigʻar, favoyid, tah-batah, obi salsabil, tiyrandoz, abr, abroʻ, asru, bahr,
nahr, sarafroz, sogʻar, shabi yaldo, dahri dun, bebok, ilik, volo, fiol,
uchmox, roʻzu shab, torikiston, partav, xurshid, shams, qamar, mulavvan,
muknat, payom, xazro, humro, xoma, zavlon, nosih, muztarib, kisvat, mujallo,
tajallo, sabzazor, durri xushob, durri yakto, gardun, uryon, gʻammoz, ogʻoz,
anjom, shabob, ofoq, tazvir, kohi jovidon, rishva, axtar, sahob kabi hozirgi
oʻquvchi tushunmaydigan arabiy-forsiy soʻz va iboralarni qatorlashtirishdan
nima naf? Arab va fors soʻzlarini faol qoʻllash orqali oliftalik qilish emas,
yangi gap aytish, ohorli timsoli tashbehlar topish kerak. Yoki oʻlgʻon,
qolgʻon, ochqon, qochgʻon, alar, erur, sori, anda, oʻlmoq (boʻlmoq
maʼnosida) kabi soʻzlarni atay zoʻrlab
tiqishtirishni hozirgi oʻquvchi qabul qilmaydi. Misol uchun, mana bu baytlarda
nima yangilik bor:
Chashmi gavhardin tiniqdur, nuri axtardin yorugʻ,
Mulki dil durri xushobinda mutarro istaram.
Yoki:
Ajab rangin nisoringdin mulavvan boʻldi bu olam,
Gul eksak bargu xazro gʻunchai hamroda kelgansan.
Toʻplamdan oʻrin olgan gʻazallarda mazmun va shakl
yakrangligi koʻzga tashlanadi. Mazmun jihatidan ular asosan ishqu muhabbat
mavzuida boʻlsa, shaklan deyarli hazaj va ramal bahrida. Toʻplamdan oʻrin olgan
gʻazallar asosan shu ikki bahrdan hosil boʻlgan hazaji musammani solim, ramali
musammani maqsur, shuningdek hazaji musaddasi solim va ramali musaddasi
maqsurda bitilgan. Keng qoʻllanilishi jihatidan bu vaznlar aruzning turkiy
vaznlari ham deyiladi. Hatto aruz bilimdoni sifatida tanilgan J.Muhammadning
toʻplamga kiritilgan gʻazallari ham ramal va hazajda.
Ayni paytda rukn
bilan turoqni, hijo bilan boʻgʻinni farqlamaslik oqibatida ularda koʻplab
vazniy saktaliklar uchraydi. Masalan, Muhammad Fayziyning gʻazallarida vazniy
saktaliklar mavjud. Ularda mazmun ham uncha chuqur emas –
hammaga maʼlum gaplarni qofiyalab qoʻya qolgan. Baʼzi gʻazallar esa
aruzga tushmay, barmoq vaznida yozib qoʻya qolingan. Chunki hazaj va ramaldan
boshqasiga oʻtsa, shoirlar aruzni bilmaganlari uchun, gʻazallari barmoqlashib
qoladi.
Toʻplamdan maqsad gʻazalchilik anʼanalari soʻnib
ketmagani, yangi zamonda ham davom etayotgani, xususan, istiqlol yillarida
gʻazalnavislik yanada keng quloch yozayotgani, zamonaviy shoirlar koʻhna
gʻazalga yangi nafas bagʻishlayotgani, gʻazalning hozirgi oʻzbek sheʼriyatida
ham oʻz mavqeiga ega janr ekanini namoyon etishdan iboratligi shubhasiz. Lekin,
bu koʻhna va mashhur janrda tobora koʻproq yoshlar oʻz qalamini kuchini sinab
koʻrayotgani oʻzbek sheʼriyatida gʻazalchilik yana ravnaq topish arafasida
turganligiga umid uygʻotadi. Rustam Mirvohid gʻazalnavislikning bugungi holati
oʻziga xos nazmiy talqin qilingan oʻziga xos dasturiy xarakterga ega “Ayni dam”
gʻazalida umid bilan yozganiday:
Tengi yoʻq tengdoshlar ichra yelkadoshlar chiqsayu,
Nazm aro urf oʻlsa, shoyad, boz gʻazallar ayni dam.
Ergash OCHILOV,
filologiya fanlari nomzodi