- Bosh sahifa
- Yangiliklar
- “Barber”dan tortib “shourum”gacha: chet so‘zlar shovuri nega avj olmoqda?
“Barber”dan tortib “shourum”gacha: chet so‘zlar shovuri nega avj olmoqda?
Toshkent ko‘chalari bo‘ylab
yursangiz ko‘plab xorijiy so‘zlarga duch kelasiz. Barber,
barbershop va allaqanday inglizcha so‘zlar quloqqa bot-bot chalinib turadi.
Xalqaro axborot almashuvining jadallashuvi
tillarning ta’sirlashuv jarayonlarini ham tezlashtirib yubordi. Ingliz tilining
dunyo tillariga ta’siri kuchayib borayotgan hozirgi sharoitda tildan tilga so‘z
o‘tish hollari ko‘paydi. Albatta, yangi so‘zni olish bilan tilning so‘z
zaxirasi kengayadi, ammo xorijiy so‘zlarning ko‘payib ketishi yaxshi holat
emas. Keyingi o‘n yillikda o‘zbek tilida ham xorijiy so‘zga o‘chlik fonida
ingliz tilining ta’siri sezila, tiyiqsiz chet so‘zlarning shovuri quloqqa
chalina boshladiki, bu bizni o‘z fikrlarimiz bilan o‘rtoqlashishga undadi.
Barber. Bugun Toshkent
ko‘chalari bo‘ylab yursangiz, mana shu olinmaga ko‘zingiz tushadi. “Barber”
inglizcha bo‘lib, “sartarosh” degan ma’noni bildiradi. Masalan, Shahrisabz
ko‘chasida yaqindan beri “Turkish barber” degan peshlavha bitib qoldi.
Peshlavhani ilganlar “bu joy turklar uchun” deyishlari mumkin, lekin turkchasi
ham bunday emas. Qolaversa, milliy tilga juda jiddiy munosabatda bo‘ladigan
qardoshlarimiz yurtida “o‘zbek sartaroshi” kabi peshlavha uchramasa kerak. Nima bo‘lsa
bo‘lsin, o‘zbek tilida “barber”dan ancha avval qo‘nim topgan so‘z bor,
“barber”ni sartarosh deb yozish kerak. Okeanorti yurti
orzusida yurgan yoki shu yurtda bo‘lib qaytganlarning ta’sirida o‘zbek tilidan
joy olishga urinayotgan bu chet so‘zga zinhor izn bermaslik lozim.
Barbershop. O‘zini
“barber” atashdan toymagan hunarmand bugun ish joyi peshtoqiga “barbershop”dek
g‘ayrimilliy peshlavhani osib qo‘yishga jazm etdi. U “sartarosh” va “do‘kon”
ma’noli g‘irt inglizcha “barber” hamda “shop”ni qo‘shishdan yasalgan. Sartarosh
dov-dastgohini olib, tegishli tashkilotdan ruxsat olishga borgandir, ruxsatnoma
so‘ragandir, maishiy xizmat do‘konining nomini aytgandir?! O‘zbek tilining
davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeyini oshirish payidan bo‘linayotgan
vaqtda nahotki biror mas’ul “Hoy baraka topkur, sen qaysi mamlakatda
yashayapsan-u qaysi tilda nom tanlayapsan? O‘zbekistonda yashayotgan bo‘lsang,
o‘zbekistonlikka xizmat ko‘rsatayotgan bo‘lsang, marhamat qilib o‘zbek tilida
nom qo‘yib qo‘y” demagan bo‘lsa?! Shu tumanning, shu shaharning ma’naviyat va
til bo‘yicha maslahatchisi “bundaychikin nimarsalarga” qarab turishi kerak.
Axir necha zamondan beri o‘zbek sartaroshga borgan, sartaroshxonaga
kirgan. Sartarosh deb, sartaroshxona deb
biror joyi kamayib qolmagan (yoki sochi to‘kilib ketmagan). Xullas,
bunday “barbershop”lar bizning davlat tilimizda “sartaroshxona” ataladi.
Spiker. Endi-endi
ommalashishni boshlayotgan yana bir chet so‘z bo‘lib, ingliz tilida
“so‘zlovchi, gapiruvchi” ma’nosini bildiradi. Yaqin bir-ikki yilning badalida
televidenie jurnalistlari nutqida “telekanallardagi tok-shoular yoki matbuot
anjumanlarida mutaxassis sifatida chaqirilgan so‘zlovchi” ma’nosida
qo‘llanmoqda. Bizningcha, bu so‘zning o‘zbek tilida muqobili bor, uni so‘zlovchi,
so‘zga chiquvchi so‘zlari bemalol almashtira oladi. “Spiker”ni o‘zbek
tiliga olib kirishga urinayotganlar yo modaga ergashib shunday yo‘l tutmoqda,
yo o‘zbek tilidagi muqobillari bu chet so‘zning ma’nosini berolmaydi, deb
o‘ylaydi. Har ikki sababga ko‘ra ham “spiker”ni o‘zbek tilida qo‘llash o‘zini
oqlamaydi, balki tilimizning zarariga ishlaydi. Qanday deysizmi, so‘zlovchi,
so‘zga chiquvchi so‘zlarini o‘sha doiraga kiritmaydi.
Shourum. O‘zbek tilida o‘rnashib qolishga tirishayotgan chet so‘zlardan biri bo‘lib, ingliz tilida “sotuvga qo‘yilgan tovarlar ko‘rsatiladigan joy” ma’nosini bildiradi, “show” va “room” so‘zlarining qo‘shilishidan yasalgan. Mahsulotini ko‘p va xo‘b sotib qolishni istagan tadbirkor do‘stlarimiz “shourum” deb ot qo‘yar chog‘ qorako‘z yurtdoshlarining aksar qismi bu xorijiy kalomning ma’nosini bilmasligini ko‘nglining ko‘chasiga ham keltirmagan, shekilli?! Aks holda, odam tushunadigan so‘z topgan bo‘lardi. To‘g‘ri, “ko‘rsatmoq”ni “show” deb tili chiqqan ingliz yoki amerikalik uchun “showroom” atash o‘zini oqlar, ammo o‘zbek uchun o‘zbekcha so‘z beradigandan ortig‘ini bermaydi, berolmaydi. Bu haqiqatginani tushunish uchun ozroq elparvarlik, ozroq tilparvarlik, jillaqursa, tilchiga maslahat solish yetarli. Savdogar-u tadbirkor yurtdoshlarimiz uchun jozibali ko‘ringan bu olinmani almashtiradigan so‘zni o‘zbek tilidan topish, bordi-yu topilmasa, tilimizning ichki imkoniyatidan foydalanib, yangisini yasash mumkin. Qilni qirq yorib tirikchilik qilayotgan savdo ahli chindan xohlasa bo‘ldi. Axir aytishadi-ku: Astoydil yig‘lansa, so‘qir ko‘zdan yosh chiqar. Menga qolsa, namoyishxona degan bo‘lardim.
Yorqinjon Odilov
Filologiya fanlari doktori, professor