- Bosh sahifa
- Maqolalar
- TIL — MILLAT TIRIKLIGI RAMZI
TIL — MILLAT TIRIKLIGI RAMZI
Muayyan tarixiy
bosqichda vujudga kelgan maʼmuriy-jug‘rofiy, iqtisodiy-siyosiy, harbiy-huquqiy
va etnik tuzilmaning belgilangan chegarasi, konstitutsiyasi, bayrog‘i, gerbi,
pul birligi va boshqa atributlari bo‘lsayu, asrlar mobaynida rivojlanib kelgan,
adabiy meʼyorga tushirilgan davlat tili bo‘lmasa, aytaylik, o‘zga tilda rasmiy
ish yuritsa, u maʼnaviy jihatdan mustamlakaligicha qolaveradi. Shukrlar
bo‘lsinki, biz istiqlolga erishishimizdan avvalroq o‘zbek tiliga davlat tili
maqomini berib, qonunlashtira oldik. Davlat tili haqida qonun qabul qilindi.
Afsuski, joylarda
ushbu qonun talablariga to‘liq amal qilinyapti, deb bo‘lmaydi. Bunga bevosita
baʼzi mutasaddi rahbarlar va keng jamoatchilik vakillarining beparvoligi sabab
bo‘lmoqda. Shu bois, so‘nggi yillarda bu muhim ijtimoiy vazifani to‘la ado
etishga qaratilgan bir qator meʼyoriy hujjatlar joriy etildi. Jumladan,
Prezidentimizning 2019-yil 21-oktabrdagi “O‘zbek tilining davlat tili sifatidagi
nufuzi va mavqeуini tubdan oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni va 2020-2030-yillarda
o‘zbek tilini rivojlantirish hamda til siyosatini takomillashtirish
konsepsiyasi eʼlon qilindi. Ushbu hujjatlarda o‘zbek tilining xalqimiz ijtimoiy
hayoti va xalqaro miqyosdagi obro‘-eʼtiborini tubdan oshirish, yoshlarimizni
vatanparvarlik, milliy anʼana va qadriyatlarga sadoqat, ulug‘ ajdodlarimizning
boy merosiga vorislik ruhida tarbiyalash, mamlakatimizda davlat tilini
to‘laqonli joriy etishni taʼminlash maqsadi ko‘zda tutilgan.
Lekin muammolar
ham yetarli. Jamoat joylarida toponimik belgilar, lavhalar, reklamalar
ko‘pincha xorijiy tillarda, maʼnaviyatimizga yot mazmun va shakllarda aks
ettirilmoqda. Bu davlat tili talablariga, milliy madaniyat va qadriyatlarimizga
bepisandlikdan, umumiy savodxonlik darajasi esa tushib ketayotganidan dalolat
beradi. Shu bois, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasi huzuridagi
Atamalar komissiyasi ushbu masalalarni keng jamoatchilik ishtirokida jiddiy
o‘rganib chiqishi va tartibga solishi zarur. Chunki ijtimoiy obyektlarga nom
berish shunchaki shaxsiy yoki xususiy ish emas. Bu barchamizning vatanparvarlik
va maʼnaviy saviyamizni yaqqol ko‘rsatadigan o‘ziga xos mezondir.
Modomiki,
tilimizni asrash har birimizning fuqarolik burchimiz ekan, Atamalar
komissiyasining huquqiy maqomini oshirish, uning rasmiy tasdig‘isiz yangi
nomlarni joriy etmaslik amaliyotini qo‘llash maʼqul bo‘ladi, bizningcha.
Shundagina yangi tashkil etilayotgan kompaniya, firma, korxonalar, fermer
xo‘jaligi, do‘kon kabi yuridik subyektlarga nom qo‘yishda davlat tili
to‘g‘risidagi qonunga zid keluvchi palapartishlikni bartaraf etish mumkin.
Sohaga oid ilmiy
manbalarda qayd etilgan qoidalarga ko‘ra, toponim deganda, Yer sharining
quruqlik qismida joylashgan tabiiy jug‘rofiy va sunʼiy (inson yaratgan)
obyektlarning atoqli oti tushuniladi. Gap shu haqda borganida, o‘zbek
toponimistlari tadqiqotlarida keltirilgan quyidagi farqlashuvlarni ham ko‘zdan
qochirmaslik lozim, deb hisoblaymiz. Yaʼni shaharlar, shaharchalar (posyolka),
qishloqlar, ovullar va mana shu tipdagi obyektlarning atoqli otlari oykonim
degan umumiy nom bilan, xususan, shaharlar va shaharchalar (posyolka)
tarkibidagi joy nomlari, o‘z navbatida, turli tipdagi tabiiy yoki sunʼiy
fizikaviy-jug‘rofiy obyektlar nomini qamraydigan urbanonim, shahardagi bozorlar
nomi agoronim, ko‘cha, bulvar, xiyobonlar nomi godonim, shaharliklar orasida
mashhur bino va inshootlar nomi oykodomonim, yer usti, yer osti, suv usti, suv
osti yo‘llarining atoqli otlari dromonim deb yuritilishiga ahamiyat berish
zarur. Shuningdek, qishloqlar va uning atrofidagi jug‘rofiy nomlarni qo‘llashda
dala va ekinzorlar nomi agroonim, suv harakatlanuvchi yoki to‘planuvchi
obyektlar gidronim, yer ostida joylashgan, yer ustiga chiqish yo‘liga ega
bo‘lgan maskanlar speleonim ekanini nazarda tutishimiz talab etiladi.
Ijtimoiy
tarmoqlar tilini to‘g‘rilash zarur
Sir emas, hozirgi zamon kishisi yangi xabarni
teleko‘rsatuv va radioeshittirishlardan ko‘ra ko‘proq internet tarmog‘idan
qidirmoqda. Bunday sharoitda, nazarimizda, mutasaddi va masʼul idoralar
xodimlari tomonidan internet saytlari maʼmurlarining davriy seminarlarini
o‘tkazgan holda, ularga millionlab o‘quvchilar eʼtiboriga havola etilayotgan
mediamaterial va postlarning adabiy meʼyor talablariga mosligini qatʼiy
tartibda nazorat qilish vazifasini yuklash zarurati mavjud. Chunonchi, “Facebook”
sahifalarida har soniyada ko‘zga tashlanuvchi “chunmadim” (“tushunmadim”
demoqchi) yoki “kereye” (“kerak”) singari chuchmal sheva unsurlari, ayniqsa,
yoshlar orasida yoyilishiga chek qo‘yishning vaqti keldi.
Jurnalistlar
tilni buzmasa...
“Ayrim telekanallarning seriallar tarjimasida,
ilmiy-ommabop filmlarni o‘zbekchaga o‘girishida tomoshabin g‘ashini keltiruvchi
uslubiy g‘alizliklar ko‘p uchramoqda. Masalan, bir telekanali ko‘rsatuvlarida
“ummon” so‘zini okeanga ham, dengizga ham, baʼzan esa daryoga nisbatan ham
qo‘llash holatlari kuzatiladi. Nazarimizda, bu singari nuqsonlarni bartaraf
etish uchun teleradio jurnalistlarini tayyorlovchi OTMlar talabalari o‘rtasida
ana shunday ko‘rsatuv va eshittirishlar matnini uslubiy tahlil qilishni
kuchaytirish orqali bo‘lajak jurnalistlarning lingvistik bilim va
ko‘nikmalarini oshirish zarur.
Abdulla Qodiriy, Abdulla Qahhor, Cho‘lpon, G‘afur
G‘ulom kabi ulug‘ adiblarimiz aziz bilgan hamda nazokat va latifligini go‘zal
tarzda namoyon etgan ko‘hna tilimizga soya soluvchi juzʼiy holatlar matbuotda
ham ko‘zga tashlanadi. Inchunun, “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”ga tayansak,
arab tilidan forslar orqali tilimizga kirib kelgan “g‘oyat” so‘zi “ortiq
darajada” degan dominant semaga ega. Ilgari adib va shoirlar badiiy ifodada
birorta sifat yoki ravishni so‘zdan avval hech qanday qo‘shimchasiz qo‘llagan.
Hozir esa baʼzan uning o‘rniga “bag‘oyat”, “bag‘oyatda” so‘zlarini ishlatamiz.
Bu qo‘shimchalar “ortiq darajada” degan tub maʼnoni qay tomonga o‘zgartiryapti,
degan savol tug‘iladi. Yoki faol qo‘llanishdagi “axborotlar” so‘zini olib
ko‘raylik. Uning negizi — “xabar”. Forscha “axbor” “xabarlar” degan ko‘plik
maʼnosini anglatadi. Biz esa unga dastavval “ot” suffiksini qo‘shib,
“xabarlarlar”, keyin kam bo‘lsa “axborotlar” (mantiqan anglanilsa:
“xabarlarlarlar”) tarzida aytadigan va yozadigan bo‘ldik. Yana savol tug‘iladi:
nega shunday qilamiz? Nega yangi qo‘shimchani qo‘shishda so‘zning o‘zak
maʼnosiga jiddiy eʼtibor bermaymiz?
Hozirgi kunda badiiyat, ilm va jurnalistika nutqida
faol isteʼmoldagi “anchayin” so‘zini baʼzi filologiya fanlari professorlari o‘z
maqolalarida “ko‘p, ustun, ancha, zo‘r” maʼnolarida noto‘g‘ri qo‘llab keladi.
Ona tilimiz zargari bo‘lgan Shukur Xolmirzayev esa uni doimo “shunchaki, atigi,
bo‘lar-bo‘lmas” degan maʼnolarda to‘g‘ri ishlatgan.
“Kunlardan birida do‘stim Uchqun Nazarov: “Yuring,
Abdulla akani bir ko‘rib kelamiz”, deb qoldi. Men dafʼatan hayron qoldim:
“Abdulla akani...” Bu gap Uchqunning tilidan shundaygina, bemalolgina chiqib
ketdi. Xuddi anchayin bir odam betob yotibdiyu, uni birrov ko‘rib kelishimiz
lozimday” (Yozuvchining “Abdulla Qahhorni eslab...” essesidan olindi).
“Ay, Shuhrat akama” essesidan parcha: “Ellikka kirib
qoldim. O‘shanda xalq yozuvchisi, davlat mukofoti laureati degan unvonlar
oldim. Sir emas, anchayin qalamkashlar ham bunday tugal sanalarda Yozuvchilar
uyushmasiga kirib, yuqoridagi mahkamalarga maktub bitib, o‘zlarining
yilliklarini “nishonlashni” so‘rashar... biron nishonga ega bo‘lishni istashar
edi”.
Shukur Xolmirzayev “anchayin bir odam” va “anchayin
qalamkashlar” birikmalarida “zo‘r, ko‘p, ancha” maʼnolarini emas, aksincha
“shunchaki” maʼnosini ko‘zda tutgan. Bu so‘zni qo‘llashda Shukur Xolmirzayevdan
ibrat olishimiz maʼqul bo‘ladi. Zero, “anchayin” so‘zini noto‘g‘ri
qo‘llovchilar “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”ning birinchi jildidagi
quyidagicha sharhni o‘qib olsa ziyon bo‘lmas edi: “Anchayin 1. Uncha ahamiyati
bo‘lmagan; arzimagan, arzimas... 2. Chin ko‘ngildan emas, balki til uchida
qilingan; shunchaki, yuzakigina”.
Turkiy so‘zlarning go‘zal tovlanishlariga katta
ahamiyat bergan Cho‘lpon, Abdulla Qahhor, Mirtemir, Said Ahmad, Erkin Vohidov,
Abdulla Oripov, Shukur Xolmirzayev va Tog‘ay Murod singari badiiy til
bilimdonlari ko‘p bo‘lganida tilimizda maʼno buzilishlari yoki chetdan termin
qabul qilinishiga chek qo‘yilgan bo‘lar edi. Eʼtibor bersangiz, o‘ttiz yillar
avval “qomus” deyilganida faqat ensiklopediya tushunilar edi. Hozir bu so‘z
konstitutsiyaga nisbatan ishlatilayotir. Yoki “yarmarka” so‘zini olaylik. U
ruscha-internatsional termin deb taʼriflanadi. Aslida ruslar uni o‘rta asrlarda
turkiy savdogarlardan talaffuzini buzib o‘zlashtirgan. Qozoq va qirg‘iz
tillarida hozir ham “yarmarka” degan so‘zi o‘rnida “jarmenke” (mahsulotni jar
chaqirib kel) degan so‘z faol qo‘llaniladi.
Tog‘ay Murod qo‘llagan so‘zlar tilimiz tarovatiga yot
ajnabiy so‘zlarni muolaja qilishi turgan gap. Kerosin — yer moyi, shamol
to‘suvchi — yelpana, zajigalka — yondirgich, shampun — sochsovun, papka —
juzdon, doska — bitik taxta, seyalka — urug‘ sepgich kabi so‘zlarni o‘z
asarlarida go‘zal ishlatgan isteʼdodli yozuvchimiz.
Yana bir misol. “Sabil” (shevada “savil”) so‘zi
qirg‘inbarot janglardan so‘ng tutun hamda qon hidi ichida gangib yurgan ot, it,
mol, mushuk, parranda kabi boshqa hayvonlarga nisbatan tirik qolgan odamlar
tomonidan aytilgan va o‘zlaridan uzoqqa haydab yuborilgan. Shunday qilib, sabil
— egasi o‘lgan, tashlandiq va qarovsiz jonivor. Demak, sabil qolgur — “egang
o‘lib, egasiz qolgur” degan maʼnoni anglatadi. Xalq baxshilari ijodidan
keltirilgan quyidagi misollar fikrimizni tasdiqlaydi:
“Sensiz sabil bo‘lar Chambil elatim,
Eshitgin, Oqqizjon, yig‘laganimni,
Sabil qilay Shirvondayin shahrimni”.
O‘zbek tilining taraqqiyoti natijasida keyinchalik
“joni sabil” birikmasi qo‘llana boshladi. U jonini egasiz narsadek ayamay
qiynaydigan odamlarga nisbatan ishlatiladi.
Biz tilimizning bugungi holatiga doir ayrim
muammolarnigina tilga oldik. Tilimizni asrash va yana-da boyitish esa har
birimizdan fidoyilikni, vatanparvarlikni talab qiladi. Millat shaʼni va
istiqboli yo‘lida bu masalada ortga yo‘l yo‘q. Avvalo, yosh avlod va rahbar
xodimlarning til bobidagi savodxonligi va masʼuliyatini oshirish birinchi galdagi
vazifamizdir.
Nodir G‘AFFOROV,
O‘zbekiston davlat jismoniy
tarbiya va
sport universiteti kafedra
mudiri,
Iqbol BOLTAYEVA,
filologiya
fanlari nomzodi
"Yangi O'zbekiston" gazetasining 237-sonidan olindi