- Bosh sahifa
- Maqolalar
- Qattiq “x”mi yoki yumshoq “h”: qanday farqlash kerak?
Qattiq “x”mi yoki yumshoq “h”: qanday farqlash kerak?
O‘zbek-lotin alifbosiga o‘tish
“x” va “h” harfli so‘zlar imlosidagi xatolar kamayishiga ham yordam beradi,
deydi filolog Ravshan Jomonov. Lug‘atshunos olimning navbatdagi darsida “x” va
“h” harfli so‘zlar imlosi haqida so‘z boradi.
Bahsli “x” va “h” harfli so‘zlar imlosi haqida
gapirganda, masalani to‘g‘ri anglash uchun, avvalo, kirill adifbosidagi
holatlarni ham ko‘rib o‘tish lozim. Kirill alifbosida bu ikki tovushni
ifodalash uchun bir-biriga shaklan yaqin ikki harf qabul qilingan. Bu shaklan
o‘xshashlik ayrim sheva vakillari nutqida ikki tovushni bir-biridan
farqlamaslikka, yozuvda ajrata olmaslikka olib keladi.
Natijada esa ularni birlashtirishga harakat
qilishadi. Aslida, unday emas. Chunki mazkur tovushlar hosil bo‘lish o‘rniga
ko‘ra butunlay boshqa-boshqa tovushlar hisoblanadi.
“х” tovushi o‘zbek adabiy tilida og‘iz bo‘shlig‘ida yuqori tanglayda hosil
bo‘ladi. “h” esa bo‘g‘izda hosil bo‘ladigan tovush.
O‘zbek tili haqida dars o‘tilayotganda mazkur
tovushlarni yumshoq (h) va qattiq (x) deb tushuntiramiz, lekin bu noto‘g‘ri
yondashuv.
Sababi — o‘zbek adabiy tilida yumshoqlik va qattiqlik hodisasi yo‘q, shuning
uchun aslicha tushuntirgan maʼqul.
O‘rganuvchini qiynaydigan narsalardan biri kirill yozuvidagi shaklan (х, ҳ)
o‘xshashlikda. Shu boisdan ko‘z ko‘nikmasi va talaffuz bir-biriga yaqinlashib
qoladi.
O‘zbek-lotin alifbosida bu masala oqilona hal etilgan. Bo‘g‘iz tovushi
uchun “Hh” harfi, qattiq tanglayda hosil bo‘ladigan, chuqur til orqa
tovushi uchun esa “Xx” harfi qabul qilingan.
O‘zbek tilida bu tovushlar fonologik vazifa bajaradi, yaʼni so‘zlar
maʼnolarini tubdan o‘zgartiradi. Agar bu o‘rinda bir harfda xato qiladigan
bo‘lsak, so‘zni noto‘g‘ri ishlatgan bo‘lib qolamiz. Masalan,
xam - ham;
xil-xil - hil-hil;
xush - hush;
xirs - hirs kabi.
Yuqoridagi qatorlarda keltirilgan
so‘zlarda bu ikki tovush bir-biriga yaqindek ko‘rinadi, lekin aslida, unday
emas, ulardagi maʼnolar butunlay farq qiladi.
Xam: boshni xam qilmoq - boshni egmoq; ham:
yuklama.
Xil-xil: turli, turfa, xilma-xil; hil-hil:
maromida pishgan.
Xush: yoqimli; hush: ong, shuur, aql.
Xirs: ayiq; hirs: biror narsaga rag‘bat.
“x” va “h” harfi qatnashgan so‘zlarni yozish juda ham murakkab emas.
Ikkilanadigan o‘rinlar bo‘lganda, albatta, imlo lug‘atlariga murojaat qilish
kerak.
O‘zbek
tilidagi “x” va “h” harfli so‘zlarning boshqa tillarda qanday yozilishi
masalasi ham bor. Bunda, “x” harfi “kh” shaklini olsa, “h” o‘zgarishsiz qoladi:
Хива, Xiva – o‘zbekcha; Khiva – inglizcha.
Бухоро, Buxoro – o‘zbekcha; Bukhara – inglizcha.
Шаҳрисабз, Shahrisabz – o‘zbekcha; Shahrisabz – inglizcha.
Yigitali Mahmudov,
Mirvohid Mirrahimov
kun.uz sahifasidan olindi