- Bosh sahifa
- Maqolalar
- Alifbo takomili – tilimiz kamolotining muhim omili
Alifbo takomili – tilimiz kamolotining muhim omili
Muhtaram
Prezidentimiz Sh.Mirziyoyevning o‘zbek tilining ona tili va ayni paytda davlat
tili sifatidagi taraqqiyoti tarixida tom maʼnodagi burilish bosqichini boshlab
bergan donishmandona nutqi, shu nutq so‘zlangan kuni imzolagan “O‘zbek tilining
davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeyini tubdan oshirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida”gi Farmoni barchamizning ko‘nglimizni tog‘day ko‘targan chinakam
tarixiy hujjatlardir. Ularda bu borada qilinadigan ishlar odatdagi emas, ko‘lam
va mohiyat eʼtiboriga ko‘ra tamoman yangicha o‘zanlarda, naqd natijalarni
hadaf qilgan holdagi tarx tarzida o‘z ifodasini topgan. Xususan, Farmonda bir
qator favqulodda muhim vazifalar sirasida “lotin yozuviga asoslangan
o‘zbek alifbosini to‘liq joriy etish borasidagi ishlarni jadallashtirish” ham
ko‘rsatilgan. Shubhasizki, alifbo takomili tilimiz kamolotining muhim omillaridan
biridir.
Zotan, tilning chinakam
maʼnodagi aloqa va taʼsir quroli bo‘lishday bosh vazifasini yozuvsiz tasavvur
etib bo‘lmaydi. Kishilik jamiyati tarixi qo‘lga kiritgan bilimu tajribalar,
inson zakosi yaratgan nodir kashfiyotlar, insoniyatning olis, ammo oydin
badiiy tafakkuri mahsuli bo‘lgan so‘z sanʼati durdonalari, fozilu fuzalo, azizu
avliyolarning haq yo‘lidagi, odam bolasini qobillik, komillik, odillik
eshiklarini ochishga undash yo‘lidagi tabarruk kalomlari, jamiyatlar tarixining
nurli va nursiz sahifalari va shu kabi axborotlarning barcha-barchasi
avlodlardan avlodlarga, xalqlardan xalqlarga, qitʼalardan qitʼalarga bevosita
yozuv orqali yetib boradi. Biz bugun yozuv tufayligina bir necha ming yillik
ko‘hna tarix qaʼridagi tovushlarni eshita olamiz. Bu yozuvning tengsiz
qudratidir.
Yozuvning kashf qilinishi
insoniyat madaniy taraqqiyotining chin maʼnodagi ibtidosi bo‘lib, og‘zaki til
(nutq)ning zamon (vaqt) va makon (masofa) jihatidan cheklanganligi va bu
cheklanganlikni bartaraf etishdan iborat mutlaq zaruriy ehtiyoj qonuniy
ravishda yozuvning kelib chiqishiga olib kelganligi tabiiy.
Yozuv tovush tiliga qaraganda
ancha keyin paydo bo‘lgan. Tovush tili, mutaxassislarning aniqlashiga ko‘ra,
400-500 ming yillar ilgari paydo bo‘lgan, yozuvning yuzaga kelganiga esa atigi
4-5 ming yil bo‘lgan (ehtimol, undan ham ko‘pdir), xolos.
Yozuvning yuzaga kelishi va
tadrijiy rivoji jamiyat taraqqiyoti bilan, muayyan masofadagi kishilarning
o‘zaro aloqa qilish ehtiyoji, siyosiy, huquqiy, diniy va estetik mazmundagi axborotlarni
qayd etish, saqlash zarurati bilan bevosita bog‘liq. Jamiyatning rivojlanib
borishi, tabiiyki, xilma-xil axborotlarni almashish, qayd etish zaruriyatini
kuchaytiradi. Bu hol o‘z navbatida yozuv takomilini taqozo etadi. Dunyodagi
yozuvlar shu tariqa shakllanib, takomil topib borgan.
Yuksak madaniyat sohibi
bo‘lmish turkiy xalqlar, so‘nggi maʼlumotlarga ko‘ra, miloddan oldingi VI - V
asrlardan boshlab O‘rxun alifbosidan foydalanganlar. O‘n asrdan ko‘proq vaqt
mobaynida isteʼmolda bo‘lgan mazkur alifbo o‘sha davr turkiy tilining tovush
qurilishini nihoyatda aniq ifoda eta olgan. Turkiy xalqlar islom dinini qabul
qilgach, IX - X asrlardan boshlab, asosan, arab alifbosiga o‘tganlar. XX
asrning boshlariga qadar ana shu yozuvdan foydalanib keldilar. 1925-yili Bokuda
bo‘lib o‘tgan turkiyshunoslar qurultoyida Sho‘rolar mamlakati tarkibidagi
turkiy xalqlarning lotin alifbosiga o‘tishiga qaror qilindi. Bu davrda tiniq
milliy tafakkur egalari bo‘lgan juda ko‘plab ziyolilarimiz o‘zbek tilining
muntazam kamoli uchun lotin yozuviga o‘tish nurli
istiqbol ekanligi haqida qayta-ayta gapirganlar. Ana shu harakatlar natijasida
O‘zbekistonda 1929-yilda bu alifbo joriy qilindi. Ammo tez orada, yaʼni 1940-yildan
boshlab kirill yozuvi asosidagi alifbo majburiy ravishda qabul
qildirildi.
O‘zbekistonning mustaqilligi
barcha sohalarda bo‘lgani kabi ona tilimizning ham, uning ifodachisi bo‘lmish
yozuvimizning ham rivoju takomilini emin-erkin belgilash, taʼmin etish imkonini
tug‘dirdi.
O‘tgan davrlar mobaynida
mamlakatimizda lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini joriy etish
borasida salmoqli ishlar amalga oshirildi. Xususan, umumiy o‘rta taʼlim va
o‘rta maxsus taʼlim tizimlarida lotin alifbosi to‘liq joriy qilindi, darsliklar
va boshqa o‘quv adabiyotlarining barchasi, shuningdek, mazkur taʼlim
muassasalarida ish yuritish to‘lig‘icha lotin yozuviga o‘tkazildi. Bolalar
uchun mo‘ljallangan davriy nashrlar mazkur yozuvda chop etilmoqda. Oliy
taʼlimda ham lotin yozuvi o‘z o‘rnini egalladi, albatta, ayrim
o‘qituvchilarning ish qog‘ozlarida kirill alifbosining hamon
ishlatilayotganligidan ko‘z yumib bo‘lmaydi. O‘zbekistonda 1993-yilda lotin
yozuviga asoslangan yangi o‘zbek alifbosi haqidagi qonun qabul qilingan, 1995-yilda
mazkur alifboga tegishli o‘zgartirishlar kiritilgan va shundan buyon o‘ttiz
yilga yaqin vaqt o‘tgan bo‘lishiga qaramay, mamlakatimizda hamon ikki yozuvdan
foydalanib kelinmoqda. Davlatimiz rahbarining ko‘rsatmalari bilan lotin
yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosiga to‘liq o‘tish borasidagi ishlar keskin
jonlandi. Prezidentimizning 2020-yil 20-oktyabrdagi “Mamlakatimizda o‘zbek
tilini yanada rivojlantirish va til siyosatini takomillashtirish
chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni ijrosini taʼminlash maqsadida 2021-yil
10-fevralda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Lotin yozuviga
asoslangan o‘zbek alifbosiga bosqichma-bosqich to‘liq o‘tishni taʼminlash
chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori qabul qilindi. Ana shu qaror bilan
tasdiqlangan yo‘l xaritasiga muvofiq lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosining
yangi tahrirdagi loyihasi keng jamoatchilik muhokamasiga qo‘yildi.Tabiiyki, bu
loyiha yuzasidan turli mulohazalar bildirilmoqda.
Bugungi kunda lotin yozuviga
asoslangan o‘zbek alifbosidagi ayrim jihatlar, xususan, baʼzi harflarning ifoda
tomonlarini takomillashtirish lozim ekanligi oydinlashib bo‘ldi.
Har qanday alifboning asosiy
maqsadi xalq shevalaridagi tovush tizimini emas, balki adabiy tilning tovush
tizimini aks ettirishdan iborat. Xalq shevalaridagi tovush tizimini aks
ettirish uchun maxsus “fonetik alifbo” mavjud, uni tilshunoslik ilmida
“transkripsiya yozuvi” deyiladi. Mavjud o‘zbek alifbosidagi harflarning 29 ta
ekanligi o‘zbek xalq shevalarida ham 29 tagina tovush borligini bildirmaydi,
o‘zbek xalq shevalarida tovushlar bundan anchagina ko‘p. Shuning uchun ham
o‘zbek dialektologiyasida qo‘llanadigan transkripsion yozuvda belgilar miqdori
sezilarli darajada ortiq. Alifboda tildagi mavjud tovushlar va ularning
variantlari uchun emas, balki tovushlarning invariantlari, yaʼni fonemalar
uchun tegishli belgi – harf tanlanadi. Masalan, o‘zbek alifbosida “i” fonemasi
ifodasi uchun “i” harfi tanlangan, bu harf shu fonemaning barcha variantlarini
ifodalayveradi, yaʼni “bilan”, “qiziq” “sahifa” kabi holatlarda bir fonemaning
uch variantini ifodalaydiki, ularning har biri uchun alohida-alohida harf tayin
qilish g‘ayriilmiydir. Mavjud o‘zbek alifbosini takomillashtirishday maqbul
maqsad bilan hozirgi kunda mamlakatimizda bildirilayotgan mulohazalarning
aksariyatida ana shu qabildagi fikrlar ham ilgari surilayotgani mutaxassisda
taassuf tug‘diradi. Bu va bunga o‘xshash holatlar imlo va talaffuz qoidalari
vositasida tartibga solinadi. Inglizlarning “biz Manchester” deb
yozib, Liverpul deb o‘qiymiz” degan hazilomuz gaplari bor.
O‘zbek
xalqining tili boshqa qardosh xalqlarnikidan farqli o‘laroq ko‘p shevalidir,
uning tarkibida qipchoq ham, o‘g‘uz ham, qarluq ham bor. Shuning uchun o‘zbek
tilida unlilarning yumshoq-qattiqligi qisman saqlangan bo‘lsada, bu sifatni
yozuvda aks ettirish zaruriyati yo‘q. Shuni inobatga olganda, bugungi o‘zbek
yozuvini takomillashtirish jarayonlarida singarmonizmni aks ettirishga urinish
maqsadga muvofiq emas.
Albatta, joriy o‘zbek
alifbosida takomillashtirishga muhtoj o‘rinlar yo‘q emas. Eng maqbul, taʼbir
joiz bo‘lsa, ideal alifboning bosh tamoyili bir fonemaning bir harf bilan
ifodalanishi, bir harfning bir fonemani ifodalashidan iborat, garchi bunga
muntazam intilish bo‘lsada, ammo yer yuzida tamoman shu tamoyilni to‘lig‘icha
namoyon qiladigan alifbo hali yo‘q.
Hozirgi o‘zbek alifbosida
uchta fonema qo‘sh harf bilan ifodalangan. Ayniqsa, “ch” va “ng” harflari
haqida shunday mulohazalarni aytish mumkin: “ch” harfi ko‘p jihatdan qulay
emas, eng avvalo, savod chiqarishda ortiqcha qiyinchiliklarni keltirib
chiqaradi, “c” harfi (va uning nomi, demakki, “maʼno”si) ayni alifbo tizimida
mavjud emas, shuning uchun o‘rgatuvchi o‘rganuvchiga oldin bu harfni o‘rgatishi
(bu bir jarayon), keyin uni “h” bilan qo‘shish lozimligini (ikkinchi bir
jarayon) uqtirib, bu qo‘shilma ifodalaydigan tovushni anglatishi kerak bo‘ladi.
O‘qituvchi (albatta, o‘quvchi ham) bir harfni o‘rgatish (o‘rganish) uchun
to‘liq ikki baravar kuch sarflash majburiyati ostida qoladi. Shuningdek,
tilimizdagi “sh” tovushini ham “sh” tarzidagi qo‘sh harf bilan ifodalash ham
maqsadga muvofiq emas. Loyihada bu ikki sirg‘aluvchi tovush uchun yakka
harflarning belgilangani ayni muddao bo‘lgan. Loyihada “ng” qo‘sh harfining
saqlab qolingani, bir qarashda “bir tovush (fonema) – bir harf” dan iborat bosh
tamoyilning buzilganiday tasavvur uyg‘otadi. Chindan ham, bu o‘rinda mazkur
tamoyildan chekinilgan, ammo bu ataylab, yaʼni muayyan texniknoqulaylikning
oldini olish maqsadida qilingan. Boshqacha aytganda, lotin yozuviga asoslangan
alifboga to‘liq o‘tilgach, kiril alifbosidagi juda ulkan miqdordagi xilma-xil
kitoblarni lotinga o‘girish, yaʼni transliteratsi qilish ehtiyoji benihoya
ortadi. Agar “ng” ni ham bir harf bilan ifodalashga o‘tilsa, avtomatik
transliteratsiyada, masalan, “tong” (“ng” – bir tovush ), “menga” (“ng” –
ikkita tovush) so‘zlaridagi “ng” lar bir tovush ifodasi bilan o‘girilib qoladi.
Bu qo‘shimcha tuzatishlarni talab qiladi.
Hozirgi mavjud lotin yozuvi
asosidagi o‘zbek alifbosidagi yana ikki harf – “o‘” va “g‘” harflari
shakllariga loyihada kiritilgan o‘zgartirishlar ham aynan texnik sabablar
taqozosi bilan qilingan. Ularni maʼqullash maqsadga muvofiq.
Yana shuni ham aytib o‘tish
joizki, baʼzan “x” va “h” harflarini bittaga keltirish, yaʼni ikki tovushni bir
harf bilan belgilab qo‘ya qolish, shuningdek, “ ’ ” (tutuq belgisi)dan voz
kechish qabilidagi mulohazalar ham eshitiladi. Ammo bu maqbul mulohaza emas.
Dunyodagi til donishmandlarining qanoatiga ko‘ra, eng boy til sinonim yoki yana
boshqa ifodaga rang-baranglik baxsh etadigan imkoniyatlari ko‘p bo‘lgan til
emas, balki yozma anʼanalari qadimiy, adabiy yozma til meʼyoru mezonlariga
qadimdan sohib bo‘lgan, muhtasham adabiyot durdonalarini yelkalagan tillar eng
zangin va rangin til hisoblanadi. Bizning tilimiz esa ana shunday adabiy
salobat va salohiyatga molik bir tildir, u hatto turkiy tillar oilasiga mansub
29 ta til ichida ham bu jihatdan benazirdir. “X” va “h” tovushlarisiz,
shuningdek, “ ’ ” (tutuq belgisi) ifodalaydigan talaffuz va ohangsiz
o‘zbek tilining qadimiy salobati va teran nazokati muallaqlashganday bo‘ladi.
Alifbodan to‘g‘ri foydalanish
yo‘llarini, tabiiyki, imlo qoidalari belgilab beradi. Savodxonlikni
taʼminlashda mukammal imlo qoidalari hal qiluvchi omillardandir. Savodxon
bo‘lmagan jamiyatning kamoloti va taraqqiyoti haqida gap ham bo‘lishi mumkin
emas. Shuning uchun ham yangi alifbo loyihasi qonunan qabul qilingach, qaror
bilan tasdiqlangan “Yo‘l xaritasi” muvofiq mazkur alifboning qo‘llanishi
meʼyorlari, yaʼni imlo qoidalari yetakchi tilshunoslar, adabiyotshunoslar,
shoir-yozuvchilar va amaliyotchilardan iborat maxsus ishchi guruhi
tomonidan ishlab chiqiladi.
Bugungi kunda amaldagi imlo
qoidalarida ham takomillashtirilishi lozim bo‘lgan bir qancha o‘rinlar
mavjudligi ayon bo‘lmoqda. Masalan, bir qator so‘zlarning yozilishi, o‘zlashma
so‘zlardagi ayrim tovushlarning ifodalanishi, o‘zak va qo‘shimchalar imlosi,
qo‘shib va ajratib yozish qoidalarida mukammallashtirilishi, aniqlashtrilishi
zarur bo‘lgan jihatlar ancha-muncha bor. Birgina misol, “O‘zbek tilining imlo
lug‘ati” (1995) da oktyabr, sentyabr so‘zlari oktabr, sentabr tarzida
qayd etilgani holda aktyor, montyor, samolyot so‘zlarini aktyor,
montyor, samolyot shaklida “y” bilan yozish qoidalashtirilgan,
tabiiyki, bunda imlodagi izchillikka putur yetgan. Ko‘rinib turganiday, o‘zbek
tili imlo qoidalarini yanada takomillashtirish bo‘yicha ilmiy asoslangan,
tilimiz qonuniyatlarini to‘g‘ri aks ettiradigan va amaliyot uchun qulay
taklif-tavsiyalarni ishlab chiqish tilimiz taraqqiyotini taʼminlash tarixida
tubdan burilish boshlangan bugungi davrning tabiiy taqozosidir
Lotin
yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosi loyihasini oqilona bir yo‘sinlarda va
surʼatlarda maʼqullash maqsadga muvofiq deb o‘ylayman. Chunki alifbomiz takomili –
tilimiz kamolotining muhim omilidir.
Nizomiddin MAHMUDOV,
filologiya fanlari doktori, professor,
O‘zbekiston FA O‘zbek tili,
adabiyoti va folklori instituti direktori