- Bosh sahifa
- Maqolalar
- Fuzuliy sheʼriga oshiqligim rost...
Fuzuliy sheʼriga oshiqligim rost...
Ko‘hna Sharq, xususan,
Markaziy Osiyoda barcha sohalar qatori sheʼriyat bobida xalaflar o‘z
salaflaridan doim mutaassir bo‘lganlar, ustoz ijodkorlarga ergashib nazira,
tazmin, taxmislar bitganlar, avvalgi daholar yaratgan mahorat maktablarini
o‘tab, ular bilan ijodiy bahsga kirishganlar.
Turkiy g‘azaliyotni haddi aʼlosiga ko‘targan ikki buyuk siymo bor: biri
hazrat Alisher Navoiy bo‘lsa, biri qardosh ozarbayjon xalqining otashnafas
shoiri Muhammad Fuzuliydir.
Bu borada Vadud Mahmud “Fuzuliy Bog‘dodiy” nomli maqolasida o‘zining aniq
bahosini bergan: “Fuzuliy bizda Navoiydan ko‘b o‘qulmasa, Navoiydan kam ham
o‘qulmaydir”.
Darhaqiqat, Navoiydan ulgi olib, mohir ijodkor maqomini egallagan Fuzuliy
bizning adabiyotda 16 asrdan 19 asr oxiri, hatto 20 asr boshi va
o‘rtalarigacha o‘z taʼsir kuchini yo‘qotmadi. Manbalarga ko‘ra, Turdi
Farog‘iy, Mashrabdan tortib, Qo‘qon va Xiva xonligi adabiy muhitining barcha
ko‘zga ko‘ringan namoyandlari, shuningdek, jadidlardan to Erkin Vohidovgacha
bo‘lgan shoirlar asarlarida Fuzuliydan bahramandlikni, ijodiy muqallidchilikni
yaqqol ko‘rishimiz mumkin.
Mazkur maqolamizda zamonaviy o‘zbek sheʼriyatining zabardast vakillaridan
biri Erkin Vohidov hayoti va ijodida Fuzuliyning taʼsirini ochiqlashni maqsad
qildik.
Bolalikdan oshuftalik
Erkin Vohidov yoshligidan Fuzuliy ijodiga oshno bo‘lgan. Ota-onasidan erta
ayrilib, tog‘asining qo‘lida voyaga yetgan shoir o‘zining “Tarjimai holi”da
shunday eslaydi: “Toshkentda kechgan bolalik va o‘smirlik yillarimdan qolgan
eng yorqin esdaliklar Ostrovskiy nomli pionerlar saroyidagi shoir G‘ayratiy
to‘garagi va tog‘amning xonadonida bo‘lib turadigan adabiy suhbatlar bilan
bog‘liq. Tog‘am kasbi huquqshunos bo‘lsa ham adabiyot va sanʼatga qiziqqan,
sheʼriyatni nozik tushunadigan kishi edi. Uyimizga shoir Chustiy, xonandalar
aka-uka Shojalilovlar, Maʼrufxo‘ja Bahodirov, keng bilim egasi bo‘lgan olim,
tarjimon Alixon Sog‘uniy tez-tez kelib turishar edi. Mening sheʼriyatga
qiziqishimni sezgan tog‘am bu suhbatlardan meni ham bahramand qilardi.
Ular Hofiz, Navoiy, Bedil, Fuzuliy baytlarini tahlil qilib, har birlari
o‘zlaricha talqin berib o‘tirishardi. Bu suhbatlar ichkiliksiz, faqat sheʼr va
qo‘shiq kayfi bilan, azkiya zavqi bilan muzayyan bo‘lardi. Afsuski, bunday
davralar endi kamayib, yo‘qolib bormoqda”.
Mazkur adabiy suhbatlarning navbatdagilaridan birida Fuzuliy qalamiga mansub
baytning sharhi bilan bog‘liq bir qiziq voqeani adabiyotshunos Rahmatilla
Inog‘omov “Shoirlik qismati” nomli kitobida qayd etadi:
“Sharq sheʼriyati siru sinoatini o‘rganish, mag‘zini chaqishda Erkinlar
uyida bo‘ladigan fozil kishilarning ulfatchiligi, diltortar suhbatlari ham
muhim omillardan biridir. Bu to‘g‘rida Erkinning o‘zi shunday hikoya qiladi: «Esimda
bor, tog‘amning ulfatlariga choy tashib, xizmat qilib yurib ularning shunaqa
ajoyib suhbatlaridan ko‘p bahramand bo‘lganman. Alixonto‘ra Sog‘uniy, Chustiy,
Maʼrufxo‘ja Bahodirov, aka-uka Shojalilovlar qatnashadigan bu ulfatchilik
Navoiy, Fuzuliy, Ogahiy, Mashrab sheʼrlarini talqin va tahlil qilish bilan
o‘tardi. Men bu davraga o‘zim mag‘zini chaqolmagan baytlarni tayyorlab
qo‘yardim, ko‘pchilik bo‘lib ular bu baytlarni sharh qilishar edi. Fuzuliy
devonida bir bayt bor:
Banikim g‘amlarim vordir, biyirin ustina qo‘ysang,
Chiqar kofir jahannamdin,
kulib ahli azob o‘ynar.
Mazmuni bunday: mening shunday g‘amlarim borki, ularni tuyaning ustiga
qo‘ysaig, kofir jahannamdan chiqadi, azob chekkanlar kuladi, o‘ynaydi... Ajabo
deyman, g‘amni tuyaning ustiga qo‘yish nimasi-yu, kofirning jahannamdan chiqishi
nimasi? Bularning qanday aloqasi bor? Xattotning xatosimikan? Unday desam hamma
devonlarda shunday yozilgan. Baytni o‘qib berganimda uni hech kim sharh
qilolmadi. Majlis to‘rida Alixonto‘ra Sog‘uniy ulfatlarini imtihon qilganday
jilmayib o‘tirardilar. Nihoyat u kishi, qani bir qo‘lni ochinglar, deb Fuzuliy
haqiga uzun duo o‘qib, so‘ng baytni sharh qilib berdilar. Payg‘ambarimiz
aytmishlarki, kofir abadul abad jahannamda bo‘ladi. Tuya ignaning teshigidan
o‘tsa, kofir do‘zahdan chiqadi, yaʼni hech qachon chiqmaydi. Fuzuliy bayti
mazkur hadisga ishora bo‘lib, shunday anglashiladi: “Mening shunday
g‘amlarim borki, ular tuyaning ustiga ortilsa, tuya ipdek ozib ketadi va
ignaning teshigidan o‘tadigan holga keladi-yu kofir jahannamdan chiqadi”.
Ustoz ko‘rgan shogird...
G‘ayratiy o‘z to‘garagida boshqa yosh qalamkashlar qatori Erkin Vohidovga
so‘zga nisbatan talabchanlik, badiiy tafakkurni shakllantirish va hatto
shoirlik etikasi borasida ham o‘z maslahat va tavsiyalarini bergan. Ayniqsa, to‘garak aʼzolari ongiga
mumtoz adabiyot sirlarini singdirishda bor mahoratini ishga solganligini shoir
bir maqolasida quyidagicha xotirlaydi:
“G‘ayratiy mumtoz sheʼriyatning
zukko bilgichlaridan bo‘lgan. Fors tilida, qadimiy turkiy tilda bitilgan juda
ko‘p g‘azal, ruboiylarni yod bilar, bizga o‘qib berib o‘tirardi. Mana, yillar o‘tib o‘zim-o‘zimga savol beraman. O‘sha vaqtda-ku bizlar
kattamiz o‘n besh-o‘n oltida, kichkinamz o‘n bir-o‘n ikki yoshda bo‘lgan
bolalar edik. Saʼdiy, Hofiz, Navoiy, Bedil, Fuzuliylarning hozirgi kunda ham
lug‘atsiz anglash qiyin bo‘lgan baytlarini ustoz G‘ayratiy bizga nega o‘qib
berardi? Biz axir u baytlardagi falsafaning, majozlarning mingdan birini ham
ilg‘ab ololmasdik.
Chuqurroq o‘ylasam, shoir G‘ayratiy katta pedagog ham ekan. Biz o‘sha
vaqtda buyuk sharq allomalarining nozik badiiy obrazlarini tushunib
yetmagan bo‘lsak ham, murg‘ak xayolimizga sehrli sheʼriyatning shuʼlasi
tushgan ekan. Aqlimiz bilan anglamasak ham, shuurimiz bilan shunday yuksak,
samoviy, moʻjizaviy sheʼriyat olamda borligini sezgan ekanmiz”.
Yuqoridagi fikrlardan ko‘rinib
turibdiki, Navoiy taʼbiri bilan aytganda Erkin Vohidovning “kalom ichra
kamol” topishida, xususan, Fuzuliyga mehr qo‘yishida ustozi G‘ayratiyning
o‘rni beqiyos edi.
Fuzuliy aslida o‘zbek shoiri bo‘lgan ekan...
Erkin Vohidov 1962-yilda
adabiyot dekadasi doirasida O‘zbekiston nomidan taniqli ijodkorlar qatori
Kavkazga borgan. U yerdan olgan taassurotlari sabab “Kavkaz sheʼrlari”
turkumini yaratgan. Mazkur turkumdan “Yelkan”, “Ararat cho‘qqisiga”,
“Azganush”, “Ayrilish”, “Xayrlashuv” va “Fuzuliy haykali qoshida” degan rubobiy
sheʼrlari o‘rin olgan.
Shoir “Fuzuliy haykali qoshida” nomli sheʼrida Fuzuliy dahosiga bo‘lgan
muhabbatini nihoyatda samimiyat va nazokat bilan ifodalaydi. Sheʼrning badiiy
qiymatini yanada oshiradigan unsurlardan biri – Erkin Vohidov Fuzuliy
baytlaridan, xususan, “Izhor et”, “Tutmishlar”, “O‘landan so‘r” radifli 3 ta
g‘azali va “Davlatli sultonim” nomli 1 ta murabbaʼsidan iqtiboslar keltiradi.
Misol uchun:
“Muqavvas qoshlaringkim, o‘sma
birla rang tutmishlar,
Qilichlardirki qonlar to‘kmak
ila zang tutmishlar.
Sahar bulbullar afg‘oni dagil
behuda gulshanda,
Fuzuliy nolai dilso‘zina ohang
tutmishlar” – degan baytga:
“G‘azal ham bo‘lurmi muncha dilrabo,
Bunchalar serishva, bunchalar
sernoz” – deb munosabat bildirgan shoir:
“Mening shoirligim yolg‘ondir, ammo
Fuzuliy sheʼriga oshiqligim
rost” – deya Fuzuliy ijodiga bo‘lgan cheksiz mehrini avjiga ko‘tarib
taʼriflaydi.
Zero, shoirning ashaddiy fuzuliyxonligiga yana bir hayotiy voqea oydinlik
kiritsa ne ajab:
“80-yillarning oxirlarida Yugoslaviyada bir necha kun mobaynida jahon
shoirlarining sheʼriyat bayrami bo‘ladi. Mazkur ulkan anjumanda O‘zbekistondan
Erkin Vohidov, shuningdek, tarjimashunos G‘aybulla Salomov (G‘aybulla
as-Salom)lar ishtirok etishadi. G‘aybulla Salomovning guvohlik berishicha,
gapdan gap chiqib Erkin Vohidov bilan bir turk shoiri o‘rtasida Fuzuliyning
qaysi xalqqa mansubligi xususida bahs boshlanib ketadi. Turk shoiri «Fuzuliy
turklarniki» degan fikrni isbotlash uchun uning o‘nlab sheʼrlarini yoddan
o‘qiydi. Erkin ham Fuzuliy sheʼrlari bilan javob qaytarib ketma-ket uning
g‘azallarini o‘qiydi. Bu bahs bir necha soat davom etib, turk shoiri Fuzuliydan
biladigan sheʼrlari tugaganidan keyin ham Erkin ulug‘ shoirning o‘nlab
g‘azallarini yoddan o‘qiyveradi. Erkinning Fuzuliyga muhabbati, ko‘pchilik
g‘azallarini yod bilishiga qoyil qolgan turk shoiri “Biz Fuzuliyni ozarbayjon
va turk shoiri deb yuribmizu aslida u o‘zbek shoiri ekan” deb eʼtirof etibdi”.
Ha, Fuzuliyga o‘xshagan bashariyat
shoirlarini qaysiki millat astoydil o‘qisa, u o‘sha millatnikidir.
Mutaassirlik
Erkin Vohidov g‘azallari badiiyatiga
Fuzuliy kuchli taʼsir ko‘rsatgan. G‘azallaridagi latiflik, nazokat, so‘z
o‘yinlari va badiiy sanʼatlarning qo‘llanilishida Fuzuliydan bahramandlik
yaqqol seziladi.
Ayrim misollarni keltirsak.
“Shoirning “Dilga yoz dilbar so‘zini, jonon so‘zini jonga yoz” misrasi
Fuzuliyning “Jonni jononaya etdim, dili dildora fido” misrasini yodga
soladi”. Eʼtibor berilsa, Fuzuliy “jon”,“jonon” va “dil”,
“dilbar” so‘zlarini qo‘llab “ishtiqoq” sanʼati– o‘zagi bir bo‘lgan so‘zlardan
mahorat bilan foydalangan. Erkin Vohidov ham o‘z baytida shu anʼanaga rioya
qilgan. Hatto, har ikki g‘azal umumiy vazn – Ramali musammani solimda
yozilganligi bejiz emas.
“Bu jahonda, deydilar, har kimda bor bir o‘zga taʼb,
Menga – may, bulbulga – tong,
gul bargida – shabnam shirin – mazmunidagi bayti esa
Fuzuliyning:
Har kimning olamda miqdorinchadir taʼbinda mayl,
Man labi jononimi, Xizr obi
hayvonin sevar, - bayti taʼsirida yozilgani ko‘rinib turibdi”.
Yaʼni, ifoda har bo‘lsada, maʼno mushtarak.
“Yoki buyuk salafining:
Oqibat rasvo o‘lub, maytak
tushar el og‘zina,
Kimki bir sarmast soqiy laʼli
xandonin sevar, - baytining taʼsiri shoirning “Uzum” radifli
g‘azalida shunday aks sado beradi:
Kimki oshiqlikni daʼvo aylasa, shuldir jazo,
Oqibat xum ichra bo‘ldi
mahkumi zindon uzum.
Xum ichida necha yil xun
bo‘lmoq erkan qismati,
Lablaringga yetdi oxir bir
piyola qon uzum ”.
Har ikki shoirning mazkur baytlarida umumiylik bo‘lsada, maʼnoda nozik
tafovut bor. Masalan, Fuzuliy baytidagi “may”ning el og‘ziga tushishi – ishq
deb xalq ichida rasvolikda ovoza bo‘lishni bildirsa, Erkin Vohidovning “Uzum”
radifli g‘azalidagi “uzum” obrazida ranj-mashaqqat chekib, oxiri maqsadiga
erishgan baxtiyor oshiq timsoli gavdalanadi.
Rustam Mirvohid,
Vazirlar Mahkamasining
Davlat tilini rivojlantirish
departamenti bosh mutaxassisi
Oʻzbekiston adabiyoti va san’ati
gazetasining
2021-yil 21-maydagi 21-sonidan olindi