- Bosh sahifa
- Maqolalar
- Milliy tilni qanday saqlab qolish mumkin?
Milliy tilni qanday saqlab qolish mumkin?
Ma’lumotlarga ko‘ra, dunyoda 6 mingdan
ortiq til mavjud bo‘lib, ularning 90 foizi yo‘qolib ketish arafasida. Bu
ko‘rsatkich asosan kam sonli millatlar tilida uchraydi. Chunki bu tillarda
so‘zlovchilarning ayrimlari o‘z yozuviga ega bo‘lsa, aksariyati bundan bebahra.
Masalan, Afrika tillarida so‘zlovchilarning 80 foizi hamon o‘z yozuvlariga ega
emas. Shuning uchun ham bunday tillar inqiroz yoqasida.
Tilning yo‘qolib ketishiga asosiy sabab nima?
Qachon
til yo‘qoladi? Qachonki, ona tili o‘rganilmasa va boshqa til ustunlik qilsa.
Ma’lumki, hozirda internet tilining 80 foizdan ortig‘i ingliz tilida. Shu
sababli yurtimizda ham keyingi paytda chet so‘zlarning kirib kelishi ancha
ko‘paydi. Bu esa tilimizdagi so‘zlarning kamayishiga va yangi terminlar paydo
bo‘lishiga sabab bo‘lmoqda.
Masalan,
"trening" so‘zi inglizcha "training" bo‘lib, o‘zbek tilida
o‘rgatish, tarbiyalash, mashg‘ulot, mashq qildirish ma’nolarini bildiradi.
Tilda seminar-trening, o‘quv-trening shaklida qo‘llaniladi. Ammo bu so‘z rus
tili orqali "trenirovka" tarzida o‘zlashgan va sport sohasida
qo‘llaniladi.
Qarang,
tilda bir terminning paydo bo‘lishi ikki sohada ta’sirini ko‘rsatdi va o‘zbek
tilidagi so‘zlarning kamroq talaffuz qilinishiga sabab bo‘ldi.
Katta
kamchiligimiz ham shunda. Tilimizda yangi so‘z hosil bo‘lishi bilan eskisini
unutamiz. Tilshunos olimlarning fikricha, yana 25 yildan so‘ng hozir muomalada
bo‘lgan tillarning o‘ntasidan bittasi saqlanib qolar ekan.
Xo‘sh,
biz milliy tilni qanday saqlab qolamiz? Bu haqda fikrlashishdan oldin saqlab
qolingan milliy til haqida to‘xtalsam.
Navaxo -
Amerika qit’asida eng keng tarqalgan mahalliy til. 2011-yilgi hisob-kitoblarga
ko‘ra, bu tilda so‘zlashuvchilar soni deyarli 170 ming kishiga yetgan.
Bir
paytlar bu tilda yo‘qolish xavfi bor edi. Lekin Navaxo xalqi tilni o‘rgatish
uchun turli dasturlar ishlab chiqishdi. Hozir hatto Navaxo darslari bo‘lgan
institutlar, kollejlar va universitetlar ham bor.
Har xil
turdagi ommaviy axborot vositalari Navaxo tiliga tarjima qilingan. Bu tilda
efirga uzatiladigan bir nechta radiostansiyalar mavjud.
Shu
o‘rinda savol tug‘iladi, biz milliy tilni asrash uchun nima qilyapmiz?
Fikrim
avvalida o‘z yozuviga ega bo‘lmagan tillar haqida gapirgandim. Yozuv masalasi
eng katta kamchiliklarimizdan biri. Chunki bu borada 32 yildan buyon bir
qarorga kelmaganmiz.
To‘g‘ri,
keyingi yillarda bu borada qator ishlar amalga oshirildi. Ammo kutilgan
natijaga erishilgani yo‘q. Yozuvning o‘zgarishi bilan so‘zlarning shakli ham, talaffuzi
ham o‘zgarishi va ayrim so‘zlar yo‘qolishiga sabab bo‘lishi mumkin.
Bu kabi
muammolar aytilgani bilan amalda hal qilinmasa, muammoligicha qolaveradi. BMT
ekspertlarining fikricha, milliy tilni saqlab qolish uchun ona tilidan ta’lim
tizimida keng foydalanishni yo‘lga qo‘yish kerak. Shuningdek, tilning milliy
korpusini yartish, reklama va peshlavhalardagi yozuvlarni o‘zbeklashtirish,
terminlar lug‘atini ko‘paytirish, milliy tilni saqlovchi tarjima dasturlari
ishlab chiqish oldimizda turgan muhim vazifalardir.
Fazliddin RO‘ZIBOYEV