- Bosh sahifa
- Maqolalar
- Ona tilimiz taraqqiyotida yangi bosqich: muammo va yechimlar
Ona tilimiz taraqqiyotida yangi bosqich: muammo va yechimlar
Xalqaro Nobel mukofoti sovrindori,
mashhur yozuvchi Iosif Brodskiy: “Xalqda bor narsalarning eng yaxshisi – xalqning
tilidir”, – degan edi. Haqiqatdan ham, til − millatni millat sifatida ajratib turadigan
belgisi, bebaho boyligi, moddiy, ma’naviy merosni saqlash va boyitishning eng kuchli
vositasi, insoniylik jamiyatining asosi, davlat suverenitetining muhim tamoyillaridan
biri. Millat tarixi qancha uzoqqa borib taqalsa, til ham shuncha qadimiy. Til azaldan
mavjud va millat bor ekan, u ham yashab qolaveradi. Qisqa muddatda dunyo xaritasida
yangi davlatlar paydo bo‘lishi mumkin, ammo hech vaqt bir kun yoki bir asrda yangi
bir til paydo bo‘lib qolmaydi. Insonni tiliga qarab qaysi millatga mansubligi, shevasiga
qarab qaerlik ekani aniqlanadi.
Dunyo tillarining eng yirik va nufuzli nashri “Etnolog” (“Ethnologue”) ma’lumotlariga ko‘ra 2020-yil
holatida yer yuzida 7139ta til mavjud bo‘lib, ular jami 142 ta til oilasiga mansub.
Mazkur tillardan 40ga yaqini eng keng tarqalgan tillar hisoblanib, dunyo aholisining
66%i shu tillarda gaplashadi. Ular ichida xitoy
(1,7 mlrd.), ingliz (1,5 mlrd.), ispan (550 mln.), arab (380 mln.), hind
(341 mln.), bengal (228 mln.), portugal (230 mln.), rus (210 mln.), fransuz
(280 mln.) tillari dunyo miqyosida so‘zlashuvchilar miqdoriga ko‘ra yuqori pog‘onalarni egallaydi.
(http://www.ethnologue.com/)
Bugungi kunda matbuotda tillarning yangidan paydo bo‘lishi emas, tanazzuli,
yo‘qolib ketishi xavfi katta ekanligi xususida fikrlar tez-tez uchramoqda. Globallashuv
va migratsiya har ikki haftada dunyo tillarining bittaga kamayishi, tirik tilning eng so‘nggi sohibi – iste’molchisidan
ajralib, “o‘lishi”ga sabab bo‘lmoqda. “O‘lim xavfi”, ayniqsa, yozuv shakliga ega
bo‘lmagan, gaplashuvchilarning joylashuvi hududlar bo‘yicha teng taqsimlanmagan
tillarda yuqori. Bu, asosan, chekka qishloq, ovul yoki kichik aholi punktlarida yashovchilarning katta shaharlarga ko‘chib o‘tishi natijasida mahalliy tillarning iste’moldan chiqib borishi bilan bog‘liq. (https://languageplus.info/staty/skolko-yazikov-v-mire).
Shuningdek, muayyan tilda shu til ona tilisi bo‘lgan yosh avlodning 70%dan
kami gaplashayotgan bo‘lsa, bunday tillarning ham kelajagi xavf ostida. YuNESKOning “Yo‘qolib ketish xavfi ostida turgan dunyo tillari xaritasi”ga ko‘ra, hozirda Yevropada 50ga yaqin til tanazzul arafasida. Umuman olganda, dunyo miqyosida ayni damda 400ga yaqin til yo‘qolib ketish
xavfi ostida turibdi. Farazlarga ko‘ra XXI asr o‘rtalariga kelib mavjud tillarning qariyb yarmi iste’moldan chiqadi.
Kichik millatlar va davlat tuzilmasiga ega bo‘lmagan xalqlarning tili, xususan,
Avstraliya, Hindxitoy, Afrika, Amerika hamda ushbu qit’alardan ajralgan
orollarda yashovchi aborigenlar tili eng himoyasiz tillar bo‘lsa, aholisi zich
joylashgan va yagona tilda gaplashuvchi hududlar, xususan, Yevropa tillari (bir
vaqtlar Vatikan davlatining rasmiy tili bo‘lgan va bugungi kunda o‘lik tilga aylangan
lotin tili bundan mustasno) eng xavfsiz,
barqaror tillar sifatida e’tirof etilmoqda.
(https://ru.wikipedia.org/wiki)
Ko‘rinib turibdiki, tillar qo‘llanish doirasi, nufuzi, tutgan o‘rni, huquqiy
maqomiga ko‘ra bir-biridan farqlanadi. Qayd etilgan 7 mingdan ortiq tildan 200 ga
yaqinigina davlat tili, ya’ni rasmiy til, qolganlari esa mahalliy tillar hisoblanadi.
Ana shu 200 ga yaqin til ichida O‘zbekiston Respublikasining rasmiy tili bo‘lgan
o‘zbek tilining ham borligi biz, til sohiblari uchun sharafdir. Biroq bu bilan g‘ururlanib
yurishimizgina tilimizning kelajagini ta’minlamaydi. Dunyoning yagona axborot makoniga
aylanib borayotgani globallashuv sharoitida tillarning yashab qolishga bo‘lgan intilishini
yanada kuchaytirdi. ining o‘zi mushkul bo‘lib qoldi. Dunyo bo‘ylab katta tezlikda tarqalayotgan ingliz, ispan, arab, xitoy, rus
va fransuz tillarning rad etib bo‘lmaydigan maqomi, obro‘si ko‘pgina milliy tillar,
xususan, o‘zbek tilining taraqqiyotiga ham ta’sir etayotgani sir emas.
Shu
sababdan so‘nggi yillarda davlat tili bo‘lgan o‘zbek tili rivojiga e’tibor oshdi.
Mamlakatimizda til siyosati borasida olib borilayotgan keng ko‘lamli islohotlar
nafaqat milliy til taraqqiyotida yangi davr boshlanishi, balki tilshunoslik sohasidagi
ilmiy-tadqiqot ishlarining ham yangi bosqichga ko‘tarilishiga sabab bo‘ldi, tilni
shaxs omili bilan bog‘liq holda o‘rganuvchi amaliy tadqiqotlarga e’tibor kuchaydi.
Dunyo tilshunosligida bo‘lgani kabi o‘zbek tilshunosligida ham amaliy tilshunoslik
rivojiga zamin hozirlandi. Ona tilimizning amalda nufuzi tushib borayotgani bilan bog‘liq
fikrlar yuqori minbarlardan aytilib, vakolatli davlat idoralarini ham tashvishga
sola boshladi. Jumladan, 2018-yil O‘zbekiston Oliy Majlisi Senatining o‘n yettinchi
yalpi majlisida Nig‘matilla Yo‘ldoshev o‘zbek tili beparvolik va e’tiborsizlik tufayli
abgor holatga tushib qolayotgani keskin ta’kidlab, “Davlat tili haqida”gi qonunning
30 yilligi munosabati bilan ushbu shonli sanani nishonlashga puxta tayyorgarlik
ko‘rish va o‘zbek tili rivoji bilan bog‘liq muammolarni tahlil etish maqsadida Toshkent
shahri, shuningdek, turli vazirlik va idoralarda qonunning ijro etilishi holatini
o‘rganish jarayonida mustabid tuzum hukmronligi davrida xalqimizning o‘ziga xos
jasorati timsoli sifatida qabul qilingan ushbu qonun ijrosi yillar davomida deyarli
o‘z holiga tashlab qo‘yilgani, tilning ijtimoiy ongni shakllantiruvchi muhim omil
sanalishi, inson qaysi tilda so‘zlasa va fikrlasa, o‘sha tildagi mafkuraga moyil
bo‘lishiga ahamiyat qaratilmagani, qonun ijrosini nazorat qilishga mas’ul bo‘lgan
parlament huzuridagi Doimiy til komissiyasi hamda Atamashunoslik qo‘mitasi faoliyatlari
tugatilgani, lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosida saboq olishni boshlagan
yoshlar ayni paytda 23 yoshdan oshganiga qaramay lotin yozuviga asoslangan o‘zbek
alifbosini joriy etish ishlari belgilangan muddatda to‘liq yakuniga yetkazilmagani,
keyinchalik qabul qilingan qonunlardagi normalarning “Davlat tili haqida”gi qonunga
muvofiqligini ta’minlash masalasi ham e’tibordan chetda qolgani, qonunda javobgarlikka
tortishga asos bo‘luvchi normalar mavjud bo‘lsa-da, qonun normalarining muntazam
buzib kelinayotgani uchun biron-bir aybdor shaxs belgilangan tartibda javobgarlikka
tortilmagani, bu kabi yana ko‘plab kamchiliklar
va hanuzgacha davom etayotgan qonunbuzarliklar qonunning egasiz va ojiz bo‘lib qolgani
oqibatida davlat tili nufuzini pasaytirayotgani xususida qayg‘urib gapirgan edi.
Shundan
keyin davlat tiliga e’tibor masalasiga birmuncha jiddiy yondashuvlar boshlandi.
Ona tilimizni rivojlantirish, mamlakatimizda til siyosatini takomillashtirish harakatlari
so‘nggi yillarda eng yuqori darajaga ko‘tarildi desak, mubolag‘a qilmaymiz.
2019-yil o‘zbek tiliga davlat tili maqomi berilgan kunga 30 yil to‘lishi munosabati
bilan ona tilimiz taqdiriga aloqador bir qancha tarixiy qarorlar qabul qilindi.
Jumladan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 4-oktabrdagi PQ-4479-sonli
“O‘zbekiston Respublikasining “Davlat tili haqida”gi qonuni qabul qilinganligining
o‘ttiz yilligini keng nishonlash to‘g‘risida”gi qarori, 2019-yil 21-oktabrdagi PF-5850-sonli
“O‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeini tubdan oshirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida”gi farmoni, Vazirlar Mahkamasining 2019-yil 12-dekabrdagi 989-sonli
“Davlat tilini rivojlantirish
departamenti to‘g‘risida nizomni tasdiqlash haqidagi”, 2020-yil 29-yanvardagi
40-sonli “O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Atamalar
komissiyasining faoliyatini tashkil qilish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi
qarori, 2020-yil 20-oktabrdagi PF-6084-son “Mamlakatimizda o‘zbek tilini yanada
rivojlantirish va til siyosatini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi
farmonlari hamda boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarni asos sifatida keltirish mumkin.
Ona
tilimiz taqdiriga daxldor ushbu muhim tarixiy hujjatlarda ko‘zda tutilgan maqsadlar
biz, tilshunoslar oldiga quyidagi vazifalarni qo‘ymoqda:
Birinchidan,
ona tili ta’limi maqsadiga mos ravishda ta’lim mazmuni, o‘qitish vositalari va usulini
til o‘qitishning zamonaviy talablari darajasida takomillashtirish. Ma’lumki, tilshunoslik
deb atalmish fan tarixan sof amaliy ehtiyojlar – muayyan tilda bitilgan muqaddas
kitoblar, madaniy-ma’naviy yodgorliklar mag‘zini tushuntirish, jamiyat a’zolarining
ona tilidan to‘g‘ri va samarali foydalanish ko‘nikmalarini oshirish, hukmron mafkura
manfaatlari uchun xizmat qiluvchi g‘oyalarni targ‘ib qilish kabi ijtimoiy buyurtmani
bajarish asnosida yuzaga kelgan. Xususan, qadimgi hind, yunon, arab tilshunosliklaridagi
dastlabki ilk lingvistik manbalar jonli nutq va ko‘hna obidalar tili o‘rtasidagi
tafovutlarni oydinlashtirish, muqaddas kitoblar, qadimgi yozma yodgorliklardagi
ma’nosi tushunarsiz so‘zlar ma’nosini izohlash, ularning lug‘atlarini tuzish bilan
bog‘liq bo‘lgan. Xoh diniy, xoh dunyoviy ta’lim bo‘lsin, ilk o‘qitish vositalari
lug‘atlar, aniqrog‘i lug‘at-grammatikalar bo‘lgan. Buni Qadimgi Mesopotamiya, Misr,
Yunoniston kabi ilk sivilizatsiya o‘choqlarida miloddan oldingi XXV asrga oid shumer
glossariylari, uch tilli shumer-akkad-xett ma’lumotnomalari (er. av. XIV –
XIII), Nippurdagi ibodatxona kutubxonasidan topilgan lug‘at ko‘rinishidagi maktab
grammatikalari (er. av. X – VIII asr), Gomer va boshqa antik yozuvchilarning asarlari
asosida yaratilgan glossariylar, Vizantiyalik Aristofan (er.av. III – II asrlar)
va Dionisiy Frakiyskiylarning (II asr) lug‘at xarakteridagi maktab grammatikalari,
Kvintilianning nutq madaniyatiga
doir antik o‘quv qo‘llanmalari (milodning I asrlari), Polluksning mashhur
“Onomastikon”i (II asrning oxiri III asr boshi), Yevropa mamlakatlari, xususan,
Buyuk Britaniya, Germaniya, Fransiya, Ispaniya, shuningdek, Rossiya, Sharq mamlakatlarida
milodning o‘rta asrlarida yaratilgan leksikografik manbalar – leksikon va azbukovniklar,
jumladan, turkiy tillarda X-XVI yillar oralig‘ida yaratilgan lug‘at-grammatikalar
tasdiqlaydi. Ushbu amaliy o‘quv vositalari negizida, birinchi navbatda, so‘z ma’nosini tushunish, so‘z qo‘llash mahoratini
o‘stirish, nutqiy zahirani oshirish, ikkinchidan,
til me’yorlarini o‘rgatish va, nihoyat, uchinchidan,
ushbu ko‘nikmalarni egallashga ko‘mak berish darajasida tilning grammatik qurilishiga
doir bilimlar yotgan. Son-sanoqsiz murakkab nazariy masalalar tadqiqi bilan mashg‘ul
bo‘lgan “grammatika” terminining yunoncha “yozuv san’ati” ma’nosini bildirishi ham
aslida shu amaliy maqsadlar bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan. Keyingi taraqqiyotida
grammatika, umuman, tilshunoslik o‘zining tub maqsadidan ancha uzoqlashdi. Bu, oldimizga
maktab grammatikasi va ilmiy grammatika tushunchalarini farqlash, maktab o‘quvchilari
darajasidagi grammatik minimum, leksik minimum, frazeologik minimum kabilarni belgilib
olish, ona tili darsliklarini grammatikalashtirish asoratidan batamom holi qilish,
ta’lim mazmunining boshlang‘ich sinflarda so‘z boyligini oshirish, 5-9-sinflarda
adabiy tilning imlo, talaffuz, leksik, grammatik, uslubiy me’yorlarini egallash,
yuqori sinflardagina grammatikaga doir bilimlar tashkil qilishiga erishish orqali
yosh avlodda zamonaviy shaxsning muhim ko‘rsatkichlaridan biri – kommunikativ kompetentlikni
o‘stirishga erishish vazifalarin qo‘yadi.
Ikkinchidan,
bilamizki, til tabiatan o‘zgaruvchan, u doimiy harakatda. Uni bir me’yorda ushlab
turib bo‘lmaydi. Hayot sur’atlari misli ko‘rilmagan darajada tezlashgan bugungi
axborot asrida tilning sayqallanish, soddalashish, silliqlanish jarayonlari ham
avvalgidek asrlarni o‘tkazib yubormaydi. So‘zlashuv nutqi – shevalarning fonetik,
morfologik taraqqiyoti joriy adabiy til me’yorlari va jonli nutq o‘rtasida sezilarli
tafovutlarning yuzaga kelishiga sabab bo‘ldi. Bu ayni paytda yozma va og‘zaki savodxonlikka
putur yetkazayotgan omillardan biri bo‘lib, o‘zbek orfografiyasining mavjud tamoyillariga
asoslangan mukammal imlo qoidalarini ishlab chiqish va shu asosda yagona imlo lug‘atini
nashr etish, umuman, imlo islohotini o‘tkazish zaruratini kuchaytirmoqda.
To‘g‘ri,
imlo islohoti joriy me’yorlarning ayrimlarini o‘zgartirishga olib keladi. Shu bois
leksikograflar, odatda, til qonuniyatlarini me’yorda ushlab turish tarafdori bo‘ladi.
Me’yor – abadiy emas. U tilning o‘sishi, taraqqiyotiga to‘siq bo‘lmasligi kerak.
Yo‘qsa, jonli xalq tili va adabiy til o‘rtasidagi tafovut chuqurlashib boraveradi.
Uchinchidan, tabiiyki, millat va u mansub jamiyat taraqqiy etib borar ekan, til ham
tinimsiz boyiydi, taraqqiy etadi; yangi so‘zlar, iboralar paydo bo‘ladi. Ayni paytda
so‘z o‘zlashtirish jarayonlari shu qadar tezlashganki, ularni zudlik bilan lug‘atlarda
qamrab olib, lug‘at shaklini belgilamasak, omma iste’mol doirasi kengayib borayotgan
yot so‘zni yozma nutqida yo asliga muvofiq qo‘llay boshlaydi yoki o‘zi xohlagancha
“o‘zlashtiradi”. Kundalik muloqotda faol ishlatilayotgan beeline, usell, ye-mail, YouTube, Chrom, Galaxy, SHAREit, Wi-Fi,
Bluetooth, Screenshots, Google, WhatsApp, viber, twitter, skupe, Iphon,
Windows, URL, SMS, MMS, Scopus, Times New Roman, Misrosoft Word, Moodle,
ZOOM, HEMIS kabi umumso‘zlashuv va soha leksikasiga xos son-sanoqsiz so‘zlarning
ijtimoiy tarmoqlar, ommaviy axborot vositalari, hatto jiddiy nashrlarda o‘zbekcha
talaffuz va yozuvga o‘zlashtirilmay asliga muvofiq qo‘llanayotgani tilimiz sofligiga,
mavqeiga putur yetkizadigan o‘ta salbiy holat. Bu esa oldimizga tilga shiddat bilan
kirib kelayotgan begona so‘zlarni zudlik bilan o‘zlashtirish, lug‘atlarga qamrab
olish, o‘zbekcha talaffuzdan kelib chiqib imlosini belgilash, ma’nosini izohlash,
qolaversa, turli yo‘llar orqali faol o‘zlashayotgan teg, fleshmob, turniket, sekyuriti, oxrana, petitsiya, komment kabi
o‘zbekcha muqobilini ishlatish mumkin bo‘lgan o‘zlashmalarning mos variantlarini
taklif etish kabi kechiktirib bo‘lmaydigan amaliy vazifalarni qo‘ymoqda.
Hozir
diqqatimizni allaqanday tor muammolar, masalan, sex so‘zini inglizcha talaffuzda o‘qib, yozuvdan illat izlash (axir
o‘zbek tilida “x” harfi iks tovushini
ifodalamaydi-ku!), alifboga yangi harflarni kiritish kabi masalalar emas, qanday
qilsak, ona tilimiz nufuzi oshadi, dunyo tillaridan orqada qolmaydi degan masalalarga
qaratishimiz lozim.
Mamlakatimizda
kompyuter lingvistikasini rivojlantirish, matndagi
orfografik, punktuatsion, uslubiy xatolarni topib, avtomatik tahrir qiladigan, so‘zning
ma’nodoshlari, uyadoshlari, talaffuzdoshlarini tez va oson aniqlab beradigan dasturlarni
yaratish, lotin alifbosiga asoslangan o‘zbek yozuvidagi harf birikmasi, yozuvda
ikki amal bilan bajariladigan o‘, g‘ harflarini yozishda texnik xatoliklarning kelib
chiqishiga sabab bo‘ladigan noqulayliklarni bartaraf etish yo‘llarini ishlab chiqish
ham dolzarb vazifalardan.
Ma’lumki, tilning yashovchanligi til sohiblarining
unga muhabbatiga, tilning boy imkoniyatlaridan o‘rinli foydalanish bilan uning serjilo
tarovatini yuzaga chiqarib bera olishiga ham bog‘liq. Bu esa ilk yoshlaridan boshlab
bolaning ongida olamning lisoniy manzarasini aks ettirish, uning nutqini o‘stirish,
boyitishga xizmat qiluvchi vositalarni yaratish, maktab ona tili ta’limining bosh
vazifasini – tildan to‘g‘ri va ravon foydalanish kompetensiyalarini shakllantirishni
amalga oshirishda yordam beruvchi o‘quv lug‘atlarini yaratishni taqozo qilmoqda.
O‘quv lug‘atlari leksikografiyaning ta’limiy zarurat tufayli tug‘ilgan janri bo‘lib,
lingvistik kompetentlikni oshirishning “strategik” vositasi hisoblanadi. Ayni paytda
jahon tilshunosligida o‘quv lug‘atchiligi tilshunoslikning eng “qaynoq” sohasi sifatida
e’tirof etiladi. “Mamlakatimizda o‘zbek tilini yanada rivojlantirish va til siyosatini
takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi farmonda o‘zbek tilshunosligi
fani oldiga “o‘zbek tilidagi mavjud lug‘atlar asosida uzluksiz ta’limning barcha
turlari uchun quyidagi o‘quv lug‘atlarini yaratish”, ushbu farmon bilan tasdiqlangan
“2020–2030 yillarda o‘zbek tilini rivojlantirish va til siyosatini takomillashtirish
konsepsiyasi”da esa mamlakatimizda “o‘zbek tili o‘quv leksikografiya tarmog‘ini
rivojlantirish, zamonaviy, yangi avlod o‘quv lug‘atlarini tuzish hamda ularning
elektron shakllarini yaratish orqali sohalar bo‘yicha milliy terminologik tizimni
takomillashtirish” qat’iy vazifasi qo‘yilgan.
Globallashuv sharoitida milliy madaniyat fenomenining asosiy belgisi bo‘lgan tilning maqom va mevqeini
saqlab qolish, axborot-kommunikatsiya, internet tiliga aylanish darajasini
oshirishda ta’limning turli bo‘g‘inlari uchun mo‘ljallangan yangi avlod o‘quv lug‘atlari
hamda ularning elektron qurilmalarda ishlashga mo‘ljallangan mobil ilovalarini yaratish,
foydalanuvchilarda leksikografik kompetentlikni oshirishga qaratilgan amaliy ishlarning
roli muhim.
Umuman,
til muhofazasi mamlakatimizdagi har bir soha vakillari oldiga muhim vazifalarni
qo‘yadi. Til va yozuv masalasi shu qadar nozikki, bu masalada bahs ketsa, jiddiy
nizolarga aylanib ketishi hech gap emas. Har bir tilning o‘z tabiati bor. Dunyoda
hech bir millat boshqa millatning tovushini to‘g‘ri talaffuz qilish uchun nutq a’zolarini
ham, o‘zini ham qiynab o‘tirmaydi. Xususan, ruslar Thokurni Tagor, Nayneni Geyne,
Jizzaxni Djizak, O‘zbekistonni Uzbekistan, Qirg‘izistonni Kirgizistan tarzida talaffuz
qiladi va shunday yozadi. Asrlarki ular alifbosiga birorta tilning artikulyatsiyasini
inobatga olib birorta harf kiritmagan. Aslida bu til uchun tabiiy hol. Buni siyosatga
dahli yo‘q. Masalan, “s” harfini alifbomizga kiritishimiz, milliy tovush “ng”ni
alifbodan chiqarishimizning ularga qizig‘i ham yo‘q. Muammo shundaki, o‘zbeklarning
ruscha gapirganda O‘zbekiston ni Uzbekistan, Jumaev ni Djumaev, inglizcha
gapirganda o‘zbek ni yuzbek deyishiga jo‘yali asos topib bo‘lmaydi.
O‘ylaymizki, o‘zbeklar boshqa tilda gapirganda hech bo‘lmasa, o‘z vatani nomini
to‘g‘ri talaffuz qilsa, bundan o‘sha til egalari xafa bo‘lmaydi.
Xullas,
milliy boyliklar ichida eng nodiri, eng bebahosi bo‘lgan tilimizni o‘zimizdan keyingi
avlodga sofligini saqlab, boyligini oshirib, jilosini yo‘qotmay yetkazib berish
har birimizning muhim vazifamizdir.
Bahriddinova
B.M.
Qarshi DU o‘zbek tilshunosligi kafedrasi mudiri
filologiya
fanlari doktori