- Bosh sahifa
- Maqolalar
- Chetso‘zlarning muqobili – bir asr oldingi yechim, bugun davom etayotgan muammo
Chetso‘zlarning muqobili – bir asr oldingi yechim, bugun davom etayotgan muammo
Keyingi vaqtlarda o‘zbek tilining mavqeyi haqida bildirilayotgan ko‘plab
fikr-mulohazalarni o‘qishimizga to‘g‘ri kelayapti. Xullas, soha mutaxassislari
ham, oddiy odamlar ham, talabalar ham uning jamiyatimizda egallagan o‘rnidan
rozi emas. Muammo shundaki, tilning jamiyatdagi mavqeyini har qancha qaror-u
farmonlar bilan ham, janjal-u majlislar bilan ham mustahkamlab bo‘lmaydi.
Faqatgina jamiyatda kitobxonlikni muttasil rivojlantirish, targ‘ib etish lozim.
Munavvar qori tayyorlagan boshlang‘ich sinf darsligida 50 ga yaqin
sodda, lekin ibratli hikoya va she’rlarni, Elbekning “O‘rnak” darsligida yuzdan
ortiq maqol va matallarga boy ibratli hikoyalarni sanadim. Ular o‘quvchilarning
ongiga milliy qadriyatlar va o‘zlikni singdirgan. Bolalarimizda badiiy
tafakkurni o‘stirish uchun bayon va insholarni qaytarish kerak...
Muomalaga yangi so‘z kirib kelayaptimi, jamiyat ongiga muhrlanib
ulgurmasidan ziyolilarimiz bu chetso‘zning o‘zimizga qulayroq bo‘lgan shaklini
hozirjavoblik bilan taklif etishi kerak. Bu, avvalo, lug‘atlar orqali,
qolaversa turli ommaviy axborot vositalari orqali amaliyotga tatbiq qilinishi
muhim. Aks holda muammo chigallashgandan chigallashaveradi.
Shu o‘rinda yana jadid bobolarimizning tajribasi bizga qo‘l keladi. Ular
o‘tgan asrning boshlarida jamiyatda yangi munosabatlarning qaror topishi
jarayonida minglab chetdan kirib kelayotgan yangi so‘z va birikmalarga qarshi
o‘zlarining ehtiyot choralarini qo‘llaganlar. Jumladan, 20–30-yillarda kimyo,
meditsina, texnika, san’at, siyosat, iqtisod, harbiy sohalarga tegishli qator
lug‘atchalar yaratib, zudlik bilan ommaviy nashrlar va darsliklarga joriy
etganlar.
Taniqli davlat arbobi Nazir To‘raqulovning 1922-yilda chop etilgan “Rus-o‘zbek
tilining siyosiy va iqtisodiy lug‘atchasi” hamda G‘ozi Olim (Yunus)ning
1926-yilda nashr qilingan “Ruscha-o‘zbekcha qisqa huquqiy va siyosiy
lug‘at”larini varaqlab ko‘rdim. Ular o‘z vaqtida tashabbus ko‘rsatib, o‘zbek
tilining umrini bir asrga uzaytirib ketdilar, desak aslo xato bo‘lmaydi.
Garchi, o‘zlari mustabid tuzum qatag‘oni ortida mahv etilgan bo‘lsalar-da,
shundan so‘ng ularning (Fitrat, Elbek, Sattor Jabbor, Nazir To‘raqul, G‘ozi
Olim, G‘ozi Yunus – ularning soni jami 20 ga yaqin) nomlari biror joyda qayd
etilmasa-da, taklif etgan so‘zlarining aksarini biz hamon istifoda etib
kelmoqdamiz.
Nazir To‘raqulov lug‘atning asosiy xususiyati, unda har bir so‘zning
o‘zbekcha muxolifi bilan bir vaqtda qo‘llaniladigan ko‘plab so‘z birikmalarini
ham misollar orqali ma’nosini anglatishga tirishadi. Asosan, o‘quvchining
siyosiy ongi va huquqiy madaniyatini oshirishga harakat qiladi.
G‘ozi Olim (Yunus)ning o‘zi aytsin: “Ruscha-o‘zbekcha qisqa “Huquqiy va
siyosiy lug‘at”ni tuzishdan maqsadi huquqiy adabiyotdagi, xususan tarjimadagi,
atamalarg‘a qat’iy va muayyan bir shakl berish va shul yo‘l bilan isteloh
quramalig‘i – ixtilofini bir daraja bo‘lsa-da kamaytirmakdir. Demak, bu
lug‘atcha huquqiy atamalarning loyihasi sanalsa bo‘ladir. Bu birinchi tajriba bilan
maydong‘a otilg‘onda biz istilohlarni mumkin darajada o‘zbeklashtirishka
tirishdik. Shuning bilan barobar o‘zbekcha so‘zlarning kelishi go‘zal
bo‘lg‘onlarinigina ola bermadik, balki, bu so‘zlarning xalq adabiyotida yoki
eski adabiyotimizda ishlatilganlarini izlab topdiq. Biz o‘z boshimizdan so‘z
o‘ylab chiqorishdan tarixiy so‘zlarni topib ularni yana turmushqa chiqorishni
ortiqroq ko‘rdik. Ruscha so‘zlarning huquqiy ma’nosini aniqlash uchun
huquqshunoslarning yordamidan foydalandik.
Bu asarni tuzganda men ushbu asarlardan foydalandim: Budog‘ilufning ikki
jildlik “Turkiy lug‘ati”dan, aqademik Radlofning “Turk lahjalarining qiyosiy
lug‘ati”dan, “Tuzuki Temur”dan, “Halilul lug‘ati Navoiy”dan, ruscha buyuk
qomusdan va yana bir necha ruscha lug‘atlardan foydalanishga to‘g‘ri keldi.
Biz yuqorida bu birinchi tajriba deb edik, har tajriba ishida
kamchiliklar bo‘lishi mumkindir. Shuning uchun o‘z amalidan asarimizga diqqat
bilan qarab bizdan o‘tgan kamchiliklarni ko‘rsatishlarini so‘raymiz.
Natijada bu asarni tuzishda o‘zlarining huquqiy ma’lumotlari bilan menga
yordam etgan huquqshunos Toshpo‘lot Norbo‘tabekof o‘rtoqg‘a va
O.O.Dobrosmichluf o‘rtoqg‘a samimiy tashakkurimni bildiraman”.
Shu o‘rinda Nazir To‘raqulovning “Rus-o‘zbek tilining siyosiy va
iqtisodiy lug‘atchasi”dan namunalar keltirsam:
Avtonomiya – muxtoriyat;
Agitatsiya – tashviqot, targ‘ibot;
Agressiviy – tajovvuz;
Agrikultura – ziroat, ekinchilik;
Allegoriya – timsol, kinoya;
Amnistiya – afv umumiy;
Deputat – vakil;
Dialog – muhokama;
Diktator – hokimi mutlaq;
Disput – mubohasa;
Dogma – aqida;
Initsiativa – tashabbus;
Insident – voqea;
Irratsionalniy – g‘ayri aqliy;
Kandidat – noib;
Legion – qo‘shin;
Nigilist – shakkok, munkar, inkor qiluvchi;
Novator – yangilik tarafdori;
Oppozitsiya – muxolif;
Petitsiya – ariza;
Prezidium – rayosat;
Pressa – matbuot;
Problema – jumboq;
Rasa – urug‘;
Sotsialist – ijtimoiy;
Fabrika – korxona;
Federatsiya – ittihod;
Sex – kasaba.
G‘ozi Olimning “Ruscha-o‘zbekcha qisqa huquqiy va siyosiy lug‘at”idan
namunalar:
Aksiya – ulush hujjati;
Aliment – nafaqa;
Arbitraj – bitimchilik;
Arenda – ijara;
Arestant – bandi, mahbus;
Bank – xazina;
Bilet – patta;
Birja – savdo o‘rni;
Makler – dallol;
Verxsud – ulug‘ yorg‘u, oliy sud;
Veshniy iks – moddiy talab;
Vzyatka – pora, rishvat;
Voenniy tribunal – harbiy yorg‘u;
Volost – kent;
Votum – ko‘pchilik qarori;
Visilka – surgun;
Garantiya – kafillik;
Gerb – tug‘ro, tamg‘a;
Grajdan – biylik;
Grajdanskoe pravo – biylik huquqi;
Davnost – da’vo muddati;
Dobrovolniy – ko‘ngilli;
Doverennost – inonch, vakolatnoma;
Znak – belgi, nishon;
Inventar – asbob-uskana;
Istes – talabgor;
Kodeks – tuzuk;
Konfiskatsiya – musodara;
Opekun – vasiy;
Plan – reja;
Plata – to‘lov;
Pochta – chopar;
Rasxod – chiqim;
Respublika – jumhuriyat;
Sabataj – o‘chakishmak;
Sledovatel – tergovchi;
Texnichesie pravila – amaliy nizomlar
Ekipaj – araba;
Ekspertiza – sinash;
Yuriskonsult – kengashchi huquqshunos.
Demoqchimanki, biz yangi zamonda yashayapmiz. Bugun iqtisodiyot,
kompyuter texnologiyasi, turli yangi-yangi sohalar, ilm-fan va san’atlar bilan
bog‘liq ulkan chetso‘zlar bo‘hroni kirib kelmoqda. Hozir mayda-chuyda gaplar
bilan ovvora bo‘lsak qisqa vaqtdan so‘ng avlodlarimiz bugungi adabiyotimizni
ham tushunmay qolishadi. O‘ylaymanki, bu bitta bizning muammomiz emas. Bugun birlashish
vaqti kelgan. Turkiy tilli davlatlarning barcha tilshunos ziyolilarini bir
kengashga to‘plagan holda yirik-yirik lug‘atlar tuzib yoshlarimizga taklif
etsak, kelajakdagi katta muammolarning oldini olgan bo‘lar edik (chunki asosiy
manbamiz ham bir: turkiy til, uning sheva va lahjalaridir).
Bahrom IRZAYEV,
tarix fanlari bo‘yicha falsafa doktori
oyina.uz