- Bosh sahifa
- Maqolalar
- MILLATNING BUYUK TARIXI
MILLATNING BUYUK TARIXI
“Har bir millatning dunyoda
borlig‘ini ko‘rsatadurgan oyinai hayoti til va adabiyotidir. Milliy tilni yo‘qotmak
millatning ruhini yo‘qotmakdur”
Abdulla Avloniy
Ma’lumki, o‘zlikni
anglash, ma’naviy yuksalish, milliy ong va tafakkurning ifodasi, shuningdek, ajdodlar
va avlodlar o‘rtasidagi ruhiy-ma’naviy bog‘liqlik til orqali namoyon bo‘ladi. Haqiqatdan,
hayotni kuzatsangiz, ko‘p o‘qigan, hayotni ko‘p kuzatgan, teran ma’naviyatli, odobli,
ilmli, madaniyatli inson bilan suhbatlashganimizda ularning ovoz ohangidagi samimiylik,
inson dilini yorituvchi yoqimli so‘z sehri o‘ziga maftun qilib qo‘yadi. Bunday insonlar
teran, sokin daryoga o‘xshaydi. Ular shovqin-suronsiz oqadi.
Bir insonning ikkinchi
bir insonga intilishi, uni dil qumsab, sog‘inishi zamirida muomala madaniyati yotadi.
Jamiyatning rivojlanganligi, uning madaniyatlilik darajasi, ravnaqi ko‘p jihatdan
unda yashaydigan kishilarning muomala madaniyati bilan belgilanadi. Aqli teran,
fikri ummon, haqiqiy ma’naviyatli inson muomala jarayonida o‘z fikrini tafakkur
doshqozonida qaynatib, so‘ng so‘z dasturxoniga uzatadi. Insonning so‘z sehrining
boyligidan uning qanchalik fahm-farosatga ega ekanligini bilib olamiz. Jamiki ezgu
fazilatlar inson qalbiga, avvalo, ona allasi, ona tilining, betakror jozibasi bilan
singadi. Ona tili – bu millatning ruhidir.
Har qanday tarixiy
haqiqat til vositasida, esda qoladigan yorqin so‘zlar, obrazlar yordamida avloddan-avlodga
yetkazib berilmasa unut bo‘lib ketadi. Dunyo tarixiga nazar tashlasak, qaysi mamlakatda
milliy til davlat tiliga aylangan bo‘lsa va shu tilda haqqoniy tarixiy asarlar yaratilsa,
o‘sha joyda taraqqiyot tezlashib borganini ko‘ramiz. Jumladan, o‘tgan asrlarda Angliya
taraqqiyotini tezlashtirgan eng muhim omillar orasida ingliz adabiy tilining davlat
tiliga aylangani va bu tilda Shekspir, Valter Skott kabi yozuvchilar yorqin tarixiy
asarlar yozib, o‘z xalqini dunyoga tanitgan. Bundan tashqari Balzakning vatani Fransiya,
Gyotening vatani Germaniya, Lev Tolstoyning vatani Rossiya haqida ham shunday fikrlarni
aytish mumkin.
Shu nuqtada zo‘r
bir tarixiy qonuniyat ko‘zga tashlanadi. Ajdodlar yaratgan ma’naviy boyliklar va
erishgan yutuqlar keyingi avlodlarga to‘liq yetib borishi uchun va ular o‘zlaridan
oldin egallangan marralarni qo‘ldan bermay, taraqqiyotni tadrijiy ravishda davom
ettirishlari uchun tarix, til va adabiyot birgalikda oldingi davrlar tajribasini
keyingi davr kishilariga to‘liq yetkazib berishi kerak.
Shu ma’noda bundan
salkam ming yil muqaddam yaratilgan “Devonu lug‘otit turk” va “Qutadg‘u bilig”lar
tarix bilan qurollantirishga qaratilgan nodir asarlardir. Turkiy tilli xalqlar ming
yil burun ham tarixni haqqoniy ko‘rsatib beradigan, bilim va tafakkurning barcha
nozik qirralarini ifodalashga qodir bo‘lgan adabiy til yaratganliklarini ushbu asarlar
ko‘rsatib turibdi.
Afsuski, undan
keyingi asrlarda o‘zaro urushlar va istilolar turkiyzabon xalqlarning taraqqiyotida
uzilishlar, inqirozlar yuz berishiga sabab bo‘ldi. Ammo Temuriylar davrida Alisher
Navoiy va Mirzo Bobur ijodlarida tarix, til va adabiyot qudratli uchlikka aylanib,
yangi yuksakliklarga ko‘tarildi.
O‘zbekiston hududi
Turkiston, Turon deb ham atalgan. Mamlakatlarning nomlarida asrlar davomida turli
o‘zgarishlar yuz berishi jahon tajribasida ko‘p uchraydi. Qadimgi Rim saltanati
o‘rnida Italiya, Gresiya, Fransiya mamlakatlari paydo bo‘lgan. Arab xalifaligi o‘rnida
Marokash va Jazoirdan tortib, Yaman, Kuvaytgacha o‘nlab mamlakatlar yangi nomlar
bilan dunyo xaritasidan o‘rin olganligi hammamizga ma’lum.
Biz ham jahon tajribasidan
kelib chiqib, O‘zbekistoning tarixiy ildizlarini mamlakatimiz hududida paydo bo‘lgan
eng qadimiy davlatlar tarixidan izlab topishimiz mumkin. Bundan uch ming yillar
burun qadimgi Xorazmda barpo bo‘lgan davlatchiligimiz bizga muqaddas kitob “Avesto”ni,
Navro‘z taqvimini va Navro‘z an’nalarini meros qoldirgan edi.
Ma’lumki, tilning
eng asosiy manbai so‘zdir. Yahyo ibn Muoz aytganidik: “Qalblar-qozonga o‘xshaydi,
solingan narsani pishiradi. Bu qozonning cho‘michi tildir. Biror kishining qalbini
bilmoqchi bo‘lsangiz so‘ziga qarang, til sizga ichidagi narsadan suzib beradi!”
Biroq so‘zlar odamlar, ya’ni shu til egalari va uni bilganlar ongidagina mavjud
bo‘ladi. Agar ular yozib olinmasa, bir joyga jamlanmasa, ma’nolari izohlanmasa,
ularning muayyan qismi davr o‘tishi bilan unutilib, yo‘qolib ketishi hech gap emas.
Shuning uchun ham allomalarimiz qadim qadimdan lug‘at tuzib, so‘zlarni, ular anglatgan
ma’nolarni kitobga muhrlab qo‘yishgan. Demak, muayyan tilning mavqeini lug‘atlar
ham ifoda etadi.
Lug‘atlar xalq
ma’naviyati va milliy madaniyatida bebaho ahamiyat kasb etishi isbot talab qilmaydi.
Ularda jamiyatning ma’lum davrda erishgan bilimlari o‘z aksini topadi. Qanday davrda
bo‘lishidan qat’i nazar, lug‘atlar muayyan ijtimoiy vazifalarni bajaradi, shuningdek,
hamisha zamonga hamnafas bo‘lib, mukammallashib boradi.
Ona tiliga munosabat
muqarrar ravishda milliy g‘ururga, milliy mentalitetga ta’sir ko‘rsatadi. Agar ona
tiliga e’tibor susaysa, milliy nigilizm kuchayadi, madaniy meros unutila boshlaydi,
milliy nomukammallik tuyg‘usi paydo bo‘ladi. O‘tgan asrning 80-yillariga kelib,
O‘zbekistonda bunday salbiy holatlar yaqqol ko‘zga tashlanib qolgan edi.
Mustaqillik arafasida
o‘zbek tiliga davlat tili maqomini berish masalasida qanday qizg‘in, ba’zida keskin
va murosasiz bahs va tortishuvlar bo‘lib o‘tgani beixtiyor yodimizga tushadi. O‘shanda
ayrim siyosiy guruhlar O‘zbekiston sharoitiga mutlaqo to‘g‘ri kelmaydigan, bir-biriga
butunlay zid va qarama-qarshi fikrlarni olg‘a surgan, shuning hisobidan o‘ziga obro‘
topish, odamlarni ortidan ergashtirishga uringan edi. Nega deganda, til bilan bog‘liq
muammolar orqali milliy tuyg‘ularni ro‘kach qilib, ulardan g‘arazli maqsadlarda
foydalanish mumkin.
Bugungi kunda respublikamizdagi
oliy o‘quv yurtlarida turli millatga mansub talabalar tahsil oladi va ta’lim bir
nechta tillarda olib boriladi. Bular sirasiga o‘zbek va qoraqalpoq tillaridan tashqari
rus, qozoq, turkman, tojik va qirg‘iz tillarini kiritish mumkin. Yana bir diqqatga
molik jihat – respublikamizdagi ommaviy axborot nashrlari ham turfa tillarda chop
etiladi, qardosh xalqlar tilida radio va teleko‘rsatuvlar tayyorlanib efirga berilayotgani
yurtimizda millatlararo totuvlikni yanada mustahkamlashga xizmat qilmoqda.
Muxtasar qilib
aytganda, o‘zbek tili – bu o‘zbek xalqining tarixi. O‘zbek tili – bu o‘zbek xalqining
taraqqiyot va madaniyati bosib o‘tgan yo‘l. Shu boisdan ham o‘zbek tilini o‘rganish
va avaylash shunchaki bekorchilikda qilinadigan ish emas, balki u muhim zarurat
taqozosidir. Shu tariqa o‘zbek tili mustaqil davlatimizning Bayrog‘i, Gerbi, Madhiyasi,
Konstitutsiyasi qatorida turadigan, qonun yo‘li bilan himoya qilinadigan muqaddas
timsollaridan biriga aylandi.
Har bir tilning
qudrati va afzaliyatlari shu tilni yaratgan xalqning o‘zi bilan birga yashasagina
rivojlanib, o‘sib boradi. O‘z xalqidan va sarzaminidan uzilib qolgan til tabiiy
kuchini, boyligi va go‘zalligini yo‘qota boshlaydi. Demak, el borki, til bor. Eldan
uzilmagan odam tildan ham ayrilmaydi. Ushbu xulosalarimiz Alisher Navoiyning “Tilga
ixtiyorsizlik elga e’tiborsizlikdan kelib chiqadi”, degan fikrini yana bir bor tasdiq
etadi.
Shuhrat HOTAMOV,
O‘zbekiston Respublikasi Milliy gvardiya
Harbiy-texnik instituti dotsenti
“Yangi O‘zbekiston” gazetasi 2020-yil 23-oktabr,
182-son.