- Bosh sahifa
- Maqolalar
- MILLIY O‘ZLIGIMIZNING BOSH MEZONI
MILLIY O‘ZLIGIMIZNING BOSH MEZONI
Har bir
xalq o‘zi yaratayotgan moddiy neʼmatlar bilan faxrlanishga haqli. Ammo tabiatda
shunday boylik borki, unga ega bo‘lmasdan, avaylab-asramasdan,
rivojlantirmasdan turib kamolotga erishib bo‘lmaydi. U ham bo‘lsa, millatga
berilgan ulug‘ neʼmat – tildir. Buyuk maʼrifatparvar bobomiz Abdulla Avloniy
yozganidek: “Har bir millatning dunyoda borlig‘ini ko‘rsatadurgan oyinai hayoti
til va adabiyotidur. Milliy tilni yo‘qotmak millatning ruhini yo‘qotmakdur”.
Ajdodlarimizning
milliy o‘zligimizning bosh mezoni hisobalangan tilga bo‘lgan bu darajadagi
kuyunchakligini o‘sha davrdagi siyosiy-ijtimoiy talatoplar taqazosi sifatida
qarashimiz tabiiy. Ammo ular bildirgan xavotirlar har qaysi davr uchun ham
dolzarbdir.
Taʼkidlash
joiz, xalqimiz orzu qilib, intilib va kurashib kelgan davlat tili haqidagi
qonunning 1989-yil 21-oktabrda qabul qilinishi mustaqillik va mamlakat
severeniteti sari qo‘yilgan dastlabki, shu bilan birga jasoratli qadam edi.
Ushbu tarixiy hujjat tufayli o‘zbek tili yuksak maqomga ega bo‘ldi.
Oradan
o‘ttiz yil o‘tib o‘zbek tilining nufuzi va mavqeini oshirishga qaratilgan yana
bir muhim hujjat imzolandi. Prezidentimizning 2019-yil 21-oktabr kuni “O‘zbek
tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeini tubdan oshirish
chora-tadbirlari to‘g‘risida” farmoni imzolandi. Mazkur hujjat bilan 21-oktabr
sanasi yurtimizda “O‘zbek tili bayrami kuni” sifatida keng nishonlanadigan
bo‘ldi.
Kuni
kecha esa Vazirlar Mahkamasining Maʼnaviyat va tilni rivojlantirish masalalari
depatlamenti qator mutasaddi idora va tashkilotlar bilan hamkorlikda “Qadring
baland bo‘lsin, ona tilim”! respublika tanlovini eʼlon qildi. Uchinchi marta
tashkillashtirilayotgan tanlovdan maqsad o‘zbek tilining davlat tili sifatidagi
nufuzini oshirish, davlat tilini milliy qadriyat sifatida targ‘ib qilish. Unga
nisbatan milliy g‘urur hissini tarbiyalash, eeng muhimi, davlat tiliga oid
muammolarni hal qilishda ilmiy-amaliy yondashuvni rivojlantirishdan
iborat.
Tilga
bo‘lgan hurmat, unga berilayotgan eʼtibor faqat hujjatlaru-qog‘ozlarda emas
balki amalda ko‘zga tashlana boshladi. O‘zbek tili jahoning yuksak
minbarlaridan yangradi. O‘zbekiston Prezidenti
Shavkat Mirziyoev 2020-yil 23-sentabr kuni Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh
Assambleyasining 75-sessiyasidagi chiqishida mustaqil O‘zbekiston tarixida ilk
marta davlat tili – o‘zbek tilida nutq so‘zladi.
O‘zbekiston
ko‘p millatli mamlakat. Hozirda yurtimizda istiqomat qilayotgan barcha millat
va elatlarning madaniyati va urf-odatlarini, xususan, ularning ona tillarini
rivojlantirish uchun ham zarur sharoitlar yaratilmoqda.
Turli
hududlarda tashkil etilgan 140 ga yaqin milliy madaniyat markazlari ana shu
maqsadlarga xizmat qilmoqda. Ko‘plab taʼlim-tarbiya maskanlari, ommaviy axborot
vositalari o‘zbek tili bilan birga, qoraqalpoq, rus, qozoq, qirg‘iz, tojik,
turkman tillarida faoliyat ko‘rsatmoqda. Davlatimiz barcha millatlarning tili
va madaniyatini rivojlantirishga zarur sharoitlarni yaratgan.
Maʼlumotlarda
taʼkidlaganishicha, yer yuzida 5621 ta til va sheva mavjud. Hozirgacha ulardan
500 tasigina o‘rganilgan xolos. Har uch tildan bittasining yozuvi bo‘lmay,
faqat og‘zaki nutq shakliga ega.
Dunyoda
og‘zaki nutq shaklidagi tillardan tashqari imo-ishoralar tili ham bor. Masalan,
yaqinda Janubiy Afrika Respublikasida mamlakat parlamenti konstitutsiyaga
kiritgan o‘zgartishlarni tasdiqladi, unga ko‘ra, janubiy afrikaliklarning
imo-ishoralar tili davlat tili maqomiga ega bo‘ldi.
Ayni
paytda sayyoramizda o‘zbek tilida so‘zlashuvchilar soni qariyb 50 million kishini
tashkil etishi uning dunyodagi yirik tillardan biri ekanini namoyon qiladi.
Bugun o‘zbek tili siyosiy-huquqiy, ijtimoiy-iqtisodiy, maʼnaviy-maʼrifiy
hayotda keng qo‘llanilib, uni o‘rganish va tadqiq etishga bo‘lgan qiziqish
nafaqat yurtimizda balki xorijiy mamlakatlarda ham kuchayib bormoqda.
Ammo
tan olib aytish lozim, sohada o‘z yechimini kutayotgan masalalar ham bor.
Tilimiz bilan bog‘liq ayrim masalalarda qaysi qoidalarga tayanish kerakligi
yuzasidan bir to‘xtam yo‘q. Albatta, bu jarayonda Mahmud Qoshg‘ariy, Yusuf Xos
Hojib, Axmad Yugnakiy kabi buyuk ajdodlarimizdan qolgan boy maʼnaviy merosga
murojaat qilish o‘rinli.
Xususan,
Mahmud Qoshg‘ariyning “Devonu lug‘atit-turk” asari turkiy xalqlarning
tilshunosligiga hamda madaniyatiga ulkan hissa qo‘shdi. U har bir turkiy qabila
tiliga xos bo‘lgan dialektal xususiyatlarni aniqladi. Qoshg‘ariy turklar,
turkmanlar, o‘ruzlar, chigillar, yag‘molar, qirg‘izlarning shaharlari, qishloq
va yaylovlarini kezib lug‘atlarini to‘pladi. Turli xil so‘z xususiyatlarini
aniqladi va tartibga soldi. Asarda 6 mingdan ortiq turkiy so‘zlarga atroflicha
izoh berilgan bo‘lib, bu juda katta qamrovdir.
O‘zbek
adabiy tilining shakllanish davrini ko‘rsatuvchi asarlar sirasiga Yusuf Xos
Hojibning “Qutadg‘u bilig” asarini kiritish mumkin. Podsho Kuntug‘di, dono
vazir Oyto‘ldi, Oyto‘ldining o‘g‘li O‘gdilmish o‘rtasidagi suhbatdan iborat
asar sheʼriy pandnoma bo‘lib, XI asr qabila tillarini birlashtirishga va u
tilni rivojlantirishga katta hissa bo‘lib qo‘shildi. Shuning uchun bu asar tilida
o‘zbek, uyg‘ur, qirg‘iz kabi turkiy tillarga xos bo‘lgan xususiyatlar o‘z
aksini topgan.
“Hibatul
haqoyiq”. Ulug‘ adib Ahmad Yugnakiyning
mazkur asari badiiy so‘z sanʼati va o‘zbek adabiy tilining juda qimmatli
yodgorligidir. Turkiy tillar, jumladan, o‘zbek tili tarixini ilmiy ravishda
chuqur o‘rganishda “Hibatul haqoyiq” asari eng muhim manbalardan biri
hisoblanadi.
Bir
so‘z bilan aytganda har uchala asar ham hozirgi turkiy tillarni o‘rganishda va
ularning qiyosiy tarixiy grammatikasini yaratishda qimmatli manba bo‘lib xizmat
qilmoqda.
Hozirgi
globallashuv har qanday halq va davlatni o‘zining milliy madaniyati,
qadriyatlari, anʼanalarini va ayniqsa, tilini asrab-avaylash hamda
rivojlantirib borishni taqozo etmoqda. Shunday ekan, o‘zbek tilining obro‘-eʼtiborini
oshirish, mamlakatimizda davlat tilini to‘laqonli joriy etilishini taʼminlash
har bir millatdoshimizning muqaddas burchi bo‘lmog‘i lozim.
Hojiakbar
TO‘LAGANOV,
“O‘zagrosug‘urta”
AJ Boshqaruv raisining maslahatchisi