- Bosh sahifa
- Maqolalar
- So‘zlar har doim ham “eski” bo‘lmaydi
So‘zlar har doim ham “eski” bo‘lmaydi
“Ma’rifat” gazetasining 2022-yil
27-iyul sonida e’lon qilingan
Ilm-fan, texnika rivojlanib borgan sari tilda ham yangi tushunchalar paydo
bo‘ladi. Shu paytgacha iste’molda bo‘lgan ayrim so‘zlar eskiradi. Yoki aksincha
eskirgan deya qaralgan so‘zlar qayta “tirilish”i ham mumkin. Til shuning uchun
ham ijtimoiy hodisa sanaladi. Jamiyatda bo‘layotgan har qanday o‘zgarishlar
tilda ham o‘z aksini topa boradi. Ayniqsa,
uning lug‘at tarkibida tez aks etadi. Bu esa o‘z navbatida, tilga oid izohli
lug‘atning ham yangilanib borishini taqozo qiladi.
Shu paytgacha “O‘zbek tilining izohli lug‘ati” uch marta (1981, 2006, 2020) nashr
etilgan. So‘nggi nashr bilan bilan dastlabki nashr orasida qariyb qirq yillik
tafovut bor. Shu bois ayrim so‘zlarning eskirgan, tarixiy deb berilishida
o‘zgarishlar bo‘lishi tabiiy, albatta. Vaholanki, lug‘atning oxirgi nashrida
tarixiy so‘z sifatida qayd etilgan qatag‘on,
daha, vaqf kabi so‘zlar bugungi adabiy tilimizda faol qo‘llanadi. Bu
so‘zlar tarixiylik bo‘yog‘ini yo‘qotib “qayta tirilgan” so‘zlardir. Shuningdek,
izohli lug‘atda eskirgan deya berilgan adad,
billur, vulqon, majmua, nimchorak, penya, petitsiya, saylanma, sektor, hibs
kabi so‘zlar ham borki, ularning izohlaridan kelib chiqqan holda hozirgi adabiy
til uchun eskirgan deya olmaymiz.
Misol uchun sektor so‘zining izohida shunday keltirilgan: “yaxlit bir hududning ma’lum
radius va chegaralar bilan cheklangan qismi, alohida ajratilgan hudud”. Ma’lumki, hozirda hududlarni to‘rt sektorga ajratib boshqarish amaliyoti
joriy etilgan bo‘lib, bu ayni yuqoridagi izohga mos keladi. Bundan tashqari
eskirgan ellikboshi so‘zi bugungi
tilimizda yangi ma’noda, ya’ni haj ziyoratiga boruvchi guruhlarga boshchilik
qiluvchilarga nisbatan qo‘llanmoqda. Demak, lug‘atda ellikboshi so‘zining shu
izohi ham berilishi lozim. Lug‘atda eskirgan so‘z sifatida misvok so‘zi keltirilganki, bugun barchamiz ruschasini
qo‘llaydiganimiz “zubachistka” so‘zi o‘rnida misvok so‘zini ommalashtirishimiz
zarurdir, balki. Aslida lug‘atchilik eng mashaqqatli ish sanaladi, shu soha
olimlaridan katta mehnat talab qiladi. Shuning uchun izohli lug‘atning yangi
nashrida yuqoridagi kabi holatlar ham lug‘atshunoslarimiz nazaridan chetda
qolmaydi, degan umiddamiz.
Zohid Shakarov,
Davlat test markazi direktorining
ma’naviy-ma’rifiy ishlar
samaradorligini oshirish,
davlat tili to‘g‘risidagi qonun
hujjatlariga rioya etilishini
ta’minlash masalalari bo‘yicha
maslahatchisi