- Bosh sahifa
- Maqolalar
- Turk tilining tadrijiy taraqqiyotidan qisqa lavha
Turk tilining tadrijiy taraqqiyotidan qisqa lavha
Dunyodagi tillar qatori o‘zbek adabiy tili va unga urug‘dosh bo‘lgan
turkiy tillar bilan birga o‘zining uzoq tarixiy taraqqiyotiga ega. Bunga ko‘pgina
turkiyshunos olimlar turkiy adabiy tillar rivojlanish bosqichini mushtarak
obidalarga ko‘ra eng qadimiy davr V-X asrlar deb hisoblasalar, XI-XIV asrlar davrini
Yusuf Hos Hojibning “Qutadg‘u bilig”,
Mahmud Qashg‘ariyning “Devonu lug‘at-ut turk”, Xoja Ahmad Yassviyning “Devoni
hikmat”, Adib Ahmad Yugnakiynin “Hiybat-ul-haqoyiq” asarlari kitobiy til bilan
xalq adabiy tili ta’sirida turkiy tillar rivojlanishi hamda mahalliylashishiga asos
solinganligini ta’kidlamoqdalar. SHu bilan birga, mahalliylashish jarayoni
turkiy tillarning bir-biridan farqlanishiga olib keldi.
XIV asr oxiri
- XIX asr ikkinchi yarmigacha o‘zbek xalqi tilining shakillanish va
takomillashish davri bo‘lgan bo‘lsa, XIX asr II
yarmi va XX asr boshlarida o‘zbek adabiy tili boyidi va taraqqiy etdi.
Yuqorida ta’kidlanganidik, nafaqat o‘zbek tili, balki yer yuzidagi
barcha tillar o‘zining tarixiy taraqqiyotiga ega bo‘lib, hozirgi kunlarda ham zamon
va makon boʻyicha tadrijiy taraqqiyoti davom etmoqda.
Yana shuni ta’kidlash o‘rinli-ki, birinch ming yillik davridan
e’tiboran Yaqin SHarq va Movarounnahr hududlarida ro‘y bergan birinchi va
ikkinchi rennessans jarayonlari qadimgi lotin, yunon va boshqa tillarga ko‘pgina
yangiliklar kiritdi. Bunda masalan, ilm-fan rivoji, ilm orqali tillardagi
yangiliklar asosida
VIII asrdan arab va boshqa sharq tillarida, Yevropada lotin tili hukmronligidan
so‘ng IX asrdan boshlab hozirgi davrga
qadar fransuz, ingliz, ispan va boshqa tillardagi ayrim o‘zgarishlar, yangi so‘z
va atamalarning paydo bo‘lishi va hozir ham bu jarayon davom etayotganligini kuzatish
mumkin.
Bu o‘rinda, turkiy tillarda XX asr boshlarida eng katta til
islohotlaridan bu Ozarbayjonda, Turkiyada va O‘rta Osiyo (Markaziy Osiyo)
respublikalarida ro‘y berdi. Ozarbayjon va O‘rta Osiyo respublikalaridagi islohot
Sovet Ittifoqi markaziy boshqaruvining siyosatiga ko‘ra atigi 10 yil davom
etdi. Bunday islohot
bir vaqtning o‘zida
Turkiyada ham boshlangan
edi. Turkiya Vazirlar Mahkamasi 1928-yil 1-noyabr kuni “Turk harflarini qabul
qilish va qo‘llanilishi to‘g‘risida”gi 1353-sonli Qonuni asosida arab yozuvidan
lotin yozuviga asoslangan turk alifbosiga o‘tdi. Qonunda barcha yozishmalarni
amalga oshirish, hujjatlarni tayyorlash ishlari 1929-yil 1-iyundan, istisno
tariqasida ayrim rasmiy va harbiy sohadagi hujjatlar bo‘yicha yozishmalar 1930-yil
1-iyundan e’tiboran lotin yozuviga o‘tishi belgilandi. Shuningdek, Turkiya
Respublikasining asoschisi Mustafo Kamol Otaturk tomonidan 1932-yil 12-iyul
kunidan e’tiboran “Turk tili tadqiqotlari jamiyati” tashkil qilindi. Jamiyat o‘sha
davrning taniqli tilshunos, adabiyotshunos olimlari va yozuvchilaridan iborat jamoa
asosida tuzildi. Jamiyatda til islohoti bo‘yicha 6 ta yonalishda, bular lug‘at,
grammatika, yozma manba, filologiya-tilshunoslik, etimologiya, nashr-matbaa
masalalarida ishlar olib borish belgilandi.
Ushbu jamiyat 1936-yildan Turk tili muassasi o‘laroq nomlanib, 1981
yilda Otaturk tavalludining 100-yilligi nishonlanishi munosabati bilan “Otaturk
nomidagi madaniyat, til va tarix oliy muassasasi” (turkchada – “Atatürk Kültür,
Dil ve Tarih Yüksek Kurumu”) deb nomlandi.
Ushbu muassasa “Otaturk tadqiqotlar markazi”, “Turk tili muassasasi”, “Turk
tarixi muassasasi” va “Otaturk madaniyat markazi”laridan tashkil topgan bo‘lib,
nomidan kelib chiqib tadqiqotlar olib borishi belgilangan.
Bundan “Turk tili muassasasi” quyidagi yo‘nalishlar bo‘yicha ilmiy
tadqiqotlarni amalga oshirmoqda, bular:
1. Dialektshunoslik va amaliyoti bo‘limi;
2. Zamonaviy turk yozma asarlari va amaliyoti bo‘limi;
3. Grammatika va tilshunoslik va amaliyoti bo‘limi;
4. Zamonaviy turkcha lug‘ati va tatbiqi bo‘limi;
5. Tarixiy turk yozma asarlari va amaliyoti bo‘limi;
6. Atamashunioslik va qo‘llash bo‘limi;
7. Turk tili ta’limi, o‘qitish va amaliyot bo‘limi;
8. Turk adabiyoti fani va amaliyot bo‘limi;
9. Tarixiy ommaviy axborot manbalarini o‘rganish bo‘limi;
10. Hattotlik va amaliyot bo‘limi.
SHuningdek, ushbu muassasada amalga oshirilgan ilmiy tadqiqotlar
bo‘yicha komissiyalar tuzilgan, bular:
1. Kompyuterga asoslangan til o‘rganish komissiyasi;
2. Zamonaviy turk yozma tillari nutq qo‘llanmalari komissiyasi;
3. Grammatika va tilshunoslik lug‘ati komissiyasi;
4. Etimologik lug‘at loyihasi ijroiya qo‘mitasi;
5. Faoliyatni baholash komissiyasi;
6. Qiyosiy-zamonaviy turk yozma tili lug‘ati komissiyasi;
7. Kutubxona va qo‘lyozmalar komissiyasi;
8. Maktab lug‘atlari komissiyasi;
9. Usmonli turkcha lug‘at komissiyasi;
10. Loyihani baholash komissiyasi;
11. Tarjima komissiyasi;
12. Turk dunyosi hikoya antologiyasi komissiyasi;
13. Turk adabiyoti shaxslari sammiti komissiyasi;
14. Turkiya turk tarixi lug‘ati komissiyalaridan iborat.
Turkiyadagi til islohotiga bir asr bo’layotganligiga qaramay hozir ham
tildagi o‘zgarishlar, tilga yangi o‘zga tildagi so‘zlarning kirib kelishi davom etayotganligini kuzatish mumkin. Bunday
holatlar asosan zamonaviy axborot texnologiyalari, ommaviy axborot vositalari,
turli nashrlarda chop etilgan nashrlar orqali amalga oshmoqda. Lekin shunga
qaramay yuqorida qayd etilgan tashkilot til sofligini saqlash maqsadida
tinimsiz ish olib bormoqda. Hatto, eskidan qo‘llanilib kelayotgan arab, fors hamda xalqaro so‘zlarni ham turkiychaga o‘zgartirish ishlari olib borilmoqda. Masalan,
“alfabe” (o‘zbekchada -
alifbo) so‘zini turk tili alifbosiga ko‘ra “abece”
(transkripsiyada - abeje) deb o‘zgartirish;
“animasyon” (o‘zbekchada - animatsiya) so‘zini turkchaga “canlandırma” (transkripsiyada - janlandirma) deb o‘zgartirish;
“antifiriz” (o‘zbekchada - antifriz) so‘zini turkchaga “donma önleyici” (transkripsiyada – do‘nma o‘nleyiji) deb o‘zgartirish (o‘zbekchaga tarjimasi – yaxlashni/muzlashni oldini oluvchi);
“arkeoloji” (o‘zbekchada - arxeologiya) so‘zini turkchaga “kazıbilim” deb o‘zgartirish (o‘zbekchaga tarjimasi – qazilmalar/topilmalar fani);
“noutbuk” (o‘zbekchada - noutbuk) so‘zini
turkchaga “dizüstü bilgisayar” deb o‘zgartirish (o‘zbekchaga tarjimasi – tizza usti noutbuk) va shu kabi misollarni
ko’plab keltirish mumkin.
Xulosa
qilganda, ushbu tashkilot turk tilining yozma va og‘zaki manbalari bo‘yicha
ilmiy izlanishlar olib borish, turk tilining ilm-fan, san’at, adabiyot va ta’lim/o‘qitish
tili sifatida rivojlanishini va har sohada to‘g‘ri qo‘llanilishini ta’minlash
etib vazifa qo‘ygan bo‘lsa, bosh maqsad qilib turk tilining boyligini ochib
berish, uni dunyo tillari orasida qadrini oshirish, munosib o‘ringa ko‘tarish
va turkiy tilda so‘zlashuvchi davlatlar o‘rtasida umummuloqot tili darajasiga yetkazishni
belgilagan.
Habibullo Nurutdinov
O‘zbekiston
Respublikasi Favqulodda vaziyatlar vazirining
Ma’naviy-ma’rifiy
ishlar samaradorligini oshirish,
davlat
tili to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga
rioya
etilishini ta’minlash masalalari
bo‘yicha
maslahatchisi