- Bosh sahifa
- Maqolalar
- AVVALO ONA TILI...
AVVALO ONA TILI...
Mulohaza
Tilshunos olimlar inson hayoti uchun suv va havo qanchalik
zarur bo‘lsa, so‘z ham shunday ulug‘ maqomga egaligini doimo e’tirof etishadi. So‘z
tirik jon yanglig‘ ilohiy ne’mat, unga yolg‘on, soxtalik aralashsa, ta’sir kuchi
va jozibasini yo‘qotadi. Ravon
nutq — hech narsaga qiyoslab bo‘lmaydigan ma’naviy boylik. O‘z ona tilida, shu bilan
birga, boshqa tillarda ham fikrini tiniq ifoda etishga qodir kishilar fazilat, aql-idrok
bobida komillikka yaqin turadilar. Ulug‘ ajdodlarimiz bir emas, bir necha tilni o‘rganib, shu tillarda ham barakali ijod qilishgan.
Ma’mun akademiyasida, olis Andalusiyada jam
bo‘lgan olimlar erishgan yutuqlar jahon ilm-fanini yangi bosqichga ko‘targan. Andalusiya
musulmonlarining ilmiy tafakkuri shu darajaga yetganki, ularga “Yevropa muallimlari”
maqomi berilgan.
Ismoilbek
Gaspirinskiyning “Dorur-rohat musulmonlari” asarida quyidagi
ma’lumotlar keltiriladi: “Abu Ja’far Yunon hukmdori bilan inoq bo‘lib, Afinadan
beadoq kitoblar oldiradi. Ma’mun davrida Yahyo ibn Xolid Barmakiy Ptolomeyning
“Majistiy” asarini tarjima qiladi. Sanad bin Ali va Xolid bin Abdumalik Marvarudiy
astronomiya bo‘yicha yangi ma’lumotlarni qo‘lga kiritadilar. Yer sharining uzunlik
va kenglik darajalari o‘lchab chiqiladi. Abbos bin Sayyid Jo‘shariy kabi mashhur
olimlar yunonlarning astronomiyaga oid asarlaridagi ko‘plab xatoliklarni aniqlaydilar,
quyosh dog‘lari, oy-kun tutilishi, dumli yulduzlar borasida bir qancha kashfiyotlar
qiladilar. Yevropa handasa (geometriya) ilmini xurosonlik Abulvafoning hijriy beshinchi
asr boshida tuzgan “Az-ziji Shomil” va “Majistiy”sidan o‘rgandi...”.
Afsuski, XI asrdan boshlab zamon notinchliklari
kuchayib bordi. Bir tomondan, g‘aznaviy va saljuqiylarning mulk dag‘dag‘asi, ikkinchi
tomondan, Chingiz istilosi, uchinchi tomondan, Quddusi sharif uchun boshlanib ketgan
salb yurishlari islom olamini larzaga soldi va ilmu hunar yo‘llarini buzib yubordi.
Lekin ilm-maorif nuri so‘nmadi, aksincha, dushmanlarga ham ziyo berib, munavvar
qildi. Mo‘g‘ullarning katta qismi islom madaniyatini qabul etdilar, ovrupoliklar
esa yuz yillik salb yurishlari davomida qanchadan-qancha san’at va hunarlarni o‘rganib
qaytdilar. Islom madaniyati o‘choqlari Bag‘dod, Sheroz, Nishopur, Samarqanddan tashqari,
Afrika va Ispaniyada, ya’ni islom olamining deyarli barcha nuqtalarida mavjud bo‘lib,
bu yerlarda ilm-fan benihoya rivoj topdi.
Bunday ulug‘ yutuqlarga erishgan ajdodlarimiz,
birinchi navbatda, o‘z ona tillarini, mamlakat tarixi, urf-odat va bobolardan qolgan
meros an’analarni mukammal darajada bilishgan, ravon nutq, voizlik mahorati, ishontirish
san’ati, namunali xulq-odob, kamtar-kamsuqumlik bilan ko‘plarni ilm olamiga da’vat
qilishgan. Ayni shu fazilatlari bois to hanuz buyuk donishmand maqomida turadilar,
ilmiy, ma’naviy meroslaridan dunyo tafakkur olami bahramand bo‘ladi.
Ne baxtki, bunday insonlar o‘tmishdagina
emas, bugun ham bor, garchi ular o‘zlarini donishmand hisoblamasalar-da, ilmiy va
ma’naviy olamlari, zukko tarbiyachi maqomiga ko‘tarilganlari, har qanday holatda
ham yoqimli talaffuz,
vazmin mulohaza, aql-zakovat bilan ish tutib, suhbatdoshlarini e’tibor bilan tinglay
olishlari shunday deyishga va bugungi avlod vakillariga
bunday tabarruk vatandoshlar bilan haqli ravishda faxrlanishga izn beradi.
Inson bu yorug‘
olamda umrguzaronlik qilar ekan, hayoti davomida kutilmagan holatlarga duch kelishi, muammolar
girdobiga tushishi, to‘g‘ri yo‘ldan, xolislikdan chalg‘ishi mumkin. Bunday paytda
o‘z tili, o‘zligi, to‘g‘riso‘z va haqgo‘yligi najotkor kuchga aylanadi.
“O‘ynab so‘zlasang
ham o‘ylab so‘zla”, degan naql bor. O‘ylamay aytilgan birgina so‘z, behayo bir ibora
oilani barbod qilishi, ota-bola, aka-uka, opa-singil, qarindosh-urug‘ni bir-biriga
teskari qilishi mumkin. Bunga misollar ko‘p. Millat sha’niga botadigan, g‘ururiga
tegadigan asossiz ayblov yoki tahqir bois xalqlar, mamlakatlar o‘rtasiga rahna solingani,
janggu jadallarga sababchi bo‘lgani ham sir emas. Hayotda goho bir-birini mutlaqo
tanimagan, o‘zaro muloqotda bo‘lmagan ikki kishi go‘zal bir lutf, samimiy tabassum,
shirin muomala bois qadrdon bo‘lib ketishadi. So‘zning qudrati, tilning jozibasi
bois shunday bo‘ladi. Xalq ertaklarida tasvirlangan ochko‘z devlarning “Assalomu
alaykum, devbuva” qabilidagi yoqimli lutf, yaxshi muomala bois yomon niyatidan qaytishi
(“Saloming bo‘lmaganida yetti yamlab bir yutardim” deyishi) ham so‘zning qudratini
ko‘rsatadi. Sotsiolog olimlar milliy-ma’naviy
ildizlar zaiflashgan, ma’naviy qadriyatlarga rioya qilish sustlashgan, ona tilining
qo‘llanilishi kamaygan hududlarda jinoiy xatti-harakatlar nisbatan ko‘proq sodir
bo‘lishini allaqachon isbotlab berishgan.
So‘zlash odobi,
nutq ravonligi oiladan, maktabdan, mahalladan boshlanadi. Inson nechog‘li uzoq umr
ko‘rmasin, bu odobga o‘rganishning adog‘iga
yeta olmaydi. Kichiklik chog‘idan to‘g‘ri talaffuzga, so‘z va iboralarni, ismlar,
joylar, turfa xil nomlarni to‘g‘ri ifoda qilishga o‘rgatilgan, kitob bilan do‘st
tutingan, xalq ertaklarini ko‘p va xo‘b o‘qigan, sarguzasht dostonlarni miriqib
tinglagan bolalarning nutqi boshqa tengdoshlariga nisbatan shirali bo‘ladi. Bu farqni nainki nutqda, bolaning
shakllanayotgan nozik xarakterida, tengdoshlari bilan muomalasida, atrofida kechayotgan
voqea-hodisalarga munosabatida va hatto orzu-xayollarida ham ko‘rish mumkin.
Yoshligida
ko‘p ertak tinglagan, kattalar ovoz chiqarib kitob o‘qiganida diqqat bilan eshitgan
bolalar voyaga yetgach, faqat o‘zlarining emas, boshqalarning ham fikrini e’tiborga
oladigan, hech bo‘lmasa, eshitadigan, aql-idrok bilan ish tutadigan, ota-onasidan,
katta yoshlilardan maslahat so‘raydigan bo‘ladi.
Bolalar tarbiyasi
bilan shug‘ullanuvchi murabbiylarning kuzatuvicha, bola nutqi va yozuvi qanday bo‘lishi
ko‘p jihatdan oila a’zolariga, xususan, ota-onaga, bog‘cha va maktab muallimlariga
bog‘liq. Yana bir holat — biz ko‘pincha farzandlarimiz ancha ulg‘ayib, yaxshi-yomon,
rost-yolg‘onning farqiga borib qolganini sezmay qolamiz yoki sezsak-da, e’tibor
bermaymiz. Bola bo‘lgandan keyin kattalarning oldida jim turishi, nima deyilsa, xo‘b deyishi, betgachoparlik qilmasligi
lozim, deymiz. Ulug‘ ajdodlarimiz ham “Aqlli,
fahm-farosatli kishilar, ayniqsa, yoshlar bilimdonliklarini huda-behudaga pesh qilmaydilar,
boshqalarni ko‘proq eshitadilar, birov bir nimani so‘ramaguncha odob bilan sukut
saqlaydilar”, deb ta’lim berishgan. “Sukut
kalomdan ulug‘”, degan hikmat ham bor. Bir
qarashda, bu nasihatlar sharqona odobga juda mos, e’tiroz bildirish qiyin. Ammo
hamma narsada bo‘lganidek, sukutda ham me’yor bo‘lishi zarur. Ortiqchasi ortiqcha.
Chunonchi, bolaga ham gapirish, suhbatga qo‘shilish, fikrini bildirish, nimanidir
isbotlash imkonini berish kerak.
Bola noto‘g‘ri
tarbiya ta’sirida og‘zini ochmay, faqat boshqalarni tinglab, kim nima desa xo‘b
deyishdan boshqaga o‘tmay ulg‘aysa, keyinchalik hayotda o‘zini shaxs sifatida namoyon
etolmaydi, fikrini aniq ifodalashga qiynaladi, bu ham mayli — befarq va labbaychi bo‘lib qoladi. Bolani fikrlashga, mustaqil mulohaza yuritishga, ikki
yoki uch tushunchani o‘zaro qiyoslashga o‘rgatish uni tinglashdan, gap-so‘zlariga,
xatti-harakatlariga e’tibor berishdan boshlanadi. Shunday qilinsa, farzand bunday
munosabatni mukofotday qabul qiladi, kattalar ta’biri bilan aytganda, ko‘nglida
o‘ziga nisbatan dastlabki ishonch kurtaklari paydo bo‘ladi. Har bir rag‘bat, har
bir e’tibor bu ishonchni mustahkamlaydi. Aksincha, bolani bo‘lar-bo‘lmasga jerkiyverish,
“gapga aralashma”, “og‘zingni yum”, “nari tur”, “qachon odam bo‘lasan o‘zi”, “he
falonchi”, deya tengdoshlari oldida izza qilish murg‘ak qalbini tuzalmas darajada
jarohatlaydi.
Nutq o‘z-o‘zidan
ravon, ohangdor bo‘lib qolmaydi. Cholg‘uchi biror kuyni o‘rganmoqchi bo‘lsa, uni
yuz bor, ming bor ijro qilibgina muddaosiga erishadi. Musavvir bir asar yaratguncha qancha zahmat chekadi.
Hech kim birdaniga Suqrot yoki Alibek Rustamov, Azizxon Qayumov, Suyima G‘anieva,
Erkin Vohidov, Abdulla Oripov darajasiga ko‘tarilmaydi. Nutq mahoratini egallash
uchun yillar davomida tinimsiz mashq qilish kerak. Qadimgi yunon notig‘i Demosfen
o‘zining past, hazin ovozini yaxshilashga jazm qilib, yerto‘laga tushar ekan-da,
shiftga o‘tkir tig‘li xanjarni osib qo‘yib (boshini dimog‘dorona baland ko‘tarmaslik
uchun) uzluksiz mashq qilar ekan.
Nutq mahorati
to‘g‘risida bunday mulohaza yuritayotganimizning boisi bor, albatta. Bugun hayotimizni teleko‘rsatuvlar, radioeshittirishlar,
turli yig‘inlar, o‘rinli-o‘rinsiz bahs-munozaralarsiz tasavvur qilish qiyin. Har
kuni turfa darajadagi notiqlar suhbatlarini tinglashga to‘g‘ri keladi. Taassufki,
ularning hammasida ham nutq mahorati, talaffuz qoidalariga rioya qilinmaydi.
Ona tilimizga
xos nozik, betakror iboralar, xalq donishmandligi ifodasi bo‘lmish maqol va matallar,
ta’sirchan tashbehlar o‘rinsiz yoki mutlaqo xato ishlatilganida asabingiz buziladi.
Bunga qo‘shimcha, ayrim notiqlar ma’ruzalariga o‘ziga xos “alohidalik” baxsh etish
uchun bir necha tillarni bir-biriga qorishtirib gapirishni, o‘zidan boshqa kishi
tushunmaydigan xorijiy iboralardan keragidan ortiq foydalanishni odat tusiga aylantirmoqdalar.
Bunday chuchmallikka teleekranda, turli yig‘inlar minbarlari, davra suhbatlarida,
hatto madaniyat va ma’rifat mavzusidagi ma’ruzalarda ham ko‘rish mumkin.
Devorlari nam tortib, nuray boshlagan uyni poydevori mustahkam bo‘lsa, tuzatsa bo‘ladi. Ammo
buzilgan, qorishiq ahvolga kelgan tilni o‘nglashning iloji yo‘q. Abu Nasr Forobiy
fikricha, yuksak axloqli kishining nutqi ravon, talaffuzi sodda va tushunarli bo‘lishi, aytmoqchi
bo‘lgan fikrini tushunish boshqalar uchun qiyin bo‘lmasligi kerak.
Xon Feruz
maqom kuylarini buzib ijro etgan mashshoqlarni jazolagan. Pyotr I zamonida nutqi
noraso kishilarga o‘qituvchilik qilishga ruxsat berilmagan. Chunki o‘qituvchi nutqidagi
nuqson u tarbiyalayotgan bolalarga ham o‘tadi. Demak, nutqimizdagi norasolik ertaga
farzandlarimizga ko‘chishini bilib turib, bu muammoga befarq bo‘lsak, o‘nglab bo‘lmas
xatoga yo‘l qo‘ygan bo‘lamiz.
Abu Homid G‘azzoliyning “Til ofatlari” kitobida bunday
jumla bor: “Insonga eng itoatsiz a’zo – til.
Chunki bu suyaksiz a’zoning osongina harakatga kelishi va hech bir mashaqqatsiz
yugurikligi kutilmagan oqibatlarga sabab
bo‘ladi”.
“Qobusnoma”ning yettinchi bobida o‘qiymiz: “Ey farzand,
toki qila olsang (ya’ni qo‘lingdan kelsa), so‘z eshitmakdin qochmag‘ilkim, kishi
so‘z eshitmak bila suxango‘ylik hosil qilur... Yolg‘on va behuda so‘z aytmak devonalikning
bir qismidur. Har kishiga so‘z aytar bo‘lsang, qarag‘il, u sening so‘zingga xaridormu
yoki xaridor emasmu? Agarda uni so‘zingga xaridor topsang, unga so‘zingni sotg‘il.
Yo‘q ersa, ul so‘zni qo‘yib, shundoq so‘z degilkim, unga xush kelsin va sening so‘zingga
xaridor bo‘lsin”.
Kaykovus odamlarni to‘rt toifaga bo‘ladi: “Biri ulkim,
bilur va bilg‘onin ham bilur. Ul olimdur, unga tobe bo‘lmoq kerakdur. Biri uldurkim,
bilmas va bilmag‘onin bilur, ul qobildur, unga o‘rgatmak kerak. Biri uldurkim, bilur
va bilg‘onin bilmas, ul uyqudadur, uni bedor qilmoq kerakdur. Biri uldurkim, bilmas
va bilmag‘onin ham bilmas, u johildur, undan qochmoq kerakdur”.
Yusuf Xos Hojib deydiki, “Til va aql bilimning tarjimonidir.
Bilki, kishini nuroniy qiluvchi vosita uning ochiq va mazmundor tilidir... Til kishini
izzatli qiladi, kishi tili bilan baxtli bo‘ladi. Til arslondir, qara, u seni eshikda
poylab yotibdi. Ey mag‘rur uy xo‘jasi, hushyor bo‘lki, agar tilingga ortiqcha erkinlik
bersang, o‘ylamasdan so‘zlasang, u bir kunmas bir kun boshingni yeydi....”.
Hassos shoira
Tursunoy Sodiqovaning har so‘zidan olov, ohangidan muhabbat
chaqnardi. Ijodiy uchrashuvlarda so‘zning o‘zini ham so‘zlata olardi, bulbulday
sayratardi. Notiqlik mahorati, ishontirish san’ati, ta’sir etish, rom qilish salohiyati baland edi. Ovozida boshqa notiqlarda kam uchraydigan noyob sehr bor edi. Shoira, o‘zi yozganiday, “So‘z izlash, so‘z
o‘ylash, so‘zga rang-tus berish, uni chiroyli ijroda taqdim etishga urinish, ko‘zlarni,
quloqlarni o‘ziga maftun qilish uchun turli auditoriyalar, davralarda jon teriga
tushib jang qilar, bahslashar, “so‘zda o‘lib, so‘zda tirilar edi”.
Shoira o‘ziga yarashiqli, bo‘y-bastiga, hayo-latofatiga
mos turmush tarzini tanlab, “anjancha” yashab o‘tdi, so‘z qurolini zanglatmadi,
beadoq savollarga javob qaytarishdan, umidsizlik jariga qulaganlarga, zulmat qo‘yniga
g‘arq bo‘layotganlarga samimiy qo‘l cho‘zishdan, najot yo‘llarini ko‘rsatishdan
charchamadi. Qanchadan-qancha hayotiy muammolarni notiqlik mahorati, so‘z sehri,
ko‘ngil malhami bilan tekislab tashladi. Alloh bergan voizlik in’omini isrof qilmadi.
O‘rni kelganda yana bir muammoga to‘xtalib o‘tmoq
lozim. Bugun juda ko‘p yoshlar dunyoning nufuzli oliy o‘quv yurtlarida tahsil olmoqdalar.
Ilm izlab jahonga chiqayotgan yangi avlod vakillari safi yildan yilga kengayib,
erishayotgan yutuqlari salmog‘i oshib borayotir. Ular bir emas, bir necha xorijiy
tilni bilishlari, erkin fikrlay olishlari bilan tengdoshlaridan ajralib turadi.
Ammo... ingliz, fransuz yoki koreys tilini
puxta o‘rgangan yangi avlod vakili o‘z ona tilida so‘zlamasa, o‘zbekcha she’r yodlamagan
bo‘lsa, qo‘shiq kuylashni bilmasa, raqs tusha olmasa, millat tarixiga qiziqmagan
bo‘lsa, buni qanday baholash mumkin? Xorijliklar sizning ona tilingizdagi nutqingiz, yoqimli xirgoyingiz, millat madaniyati
va tarixi, urf-odatlaridan nechog‘li xabardorligingizga ko‘proq qiziqishadi va buni
alohida qadrlashadi.
Bu qusurni tez anglab yetmaslik vaqti kelib “o‘z
yerin qo‘yub hind sori yuzlangan” Mirzo Boburning armonini eslatishi mumkin.
Ahmadjon MELIBOYEV,
O‘zbekistonda
xizmat ko‘rsatgan jurnalist