- Bosh sahifa
- Maqolalar
- Shevalarga ko‘chgan joy nomlari: siz yashayotgan ko‘cha, qishloq, mahalla nomlari qadimiymi yoki zamonaviy?
Shevalarga ko‘chgan joy nomlari: siz yashayotgan ko‘cha, qishloq, mahalla nomlari qadimiymi yoki zamonaviy?
Bu dunyoda har kimning va har
narsaning o‘z nomi bor. Nomlar aslida bir narsadan ikkinchisini farq qilish
uchun qo‘llanadi. Bir kishidan ikkinchisini, bir hayvondan ikkinchi hayvonni,
bir o‘simlikdan ikkinchi o‘simlikni yoki bir joydan ikkinchi joyni ajratish
uchun nom qo‘yiladi. Ular atab qo‘yilgani uchun tilshunoslikda atoqli otlar,
deyiladi va doimo bosh harflar bilan yoziladi.
Mamlakatimizda O‘zbekiston
Respublikasining «Geografik ob’ektlarning nomlari to‘g‘risida»gi qonuni ijrosi
yuzasidan amalga oshirilayotgan ishlar davomida ko‘plab joy nomlari, ularning
yozilishi, kelib chiqish tarixi haqida ma’lumotlar to‘plashga to‘g‘ri kelmoqda.
Shu sababli geografik ob’ektlarning nomlarini o‘rganuvchi Toponimika fani
sohalari bilan ham shug‘ullanishga to‘g‘ri kelmoqda. Toponimika (yunoncha
topos-joy, makon, onima-nom, ism) – nomshunoslik(onomastika)ning toponimlar,
ularning vujudga kelishi, taraqqiyot qonunlarining amal qilishini o‘rganuvchi
bo‘limi bo‘lib, u o‘z navbatida Oykonim (yunoncha oykos-turar joy, makon,
onim-nom, ism) – aholi turadigan har qanday joyning atoqli otlari; Oronim
(yunoncha oros – tog‘, onima – nom, ism) – tog‘, tepa, soy, qir, dara va adir
kabi tabiiy orografik ob’ektlar nomi; Gidronim (yunoncha hidro – suv, namlik va
onim – nom, ism) – tabiiy yoki inson tomonidan yaratilgan har qanday suv
ob’ektlari, shu jumladan, okeanlar, dengizlar, daryolar, quduq va suv
omborlarining atoqli otlari; Antratoponimlar( yunoncha antros – odam) – kishi
nomlari bilan atalgan joy nomlari; Etnotoponimlar (yunoncha etnos – xalq) –
turli xalq, urug‘-aymoq, to‘da, guruh nomlari bilan atalgan joy nomlari kabi
bir necha turlarga bo‘linadi. Shuningdek, Oykonimlarning o‘zi yana Astionimlar
– shahar tipidagi aholi punktlari nomlari va Komonimlar – qishloq tipidagi
aholi punkti nomlarini o‘rganuvchi qismi hisoblanadi.
XALQ MEROSI BILAN BOG‘LIQ
NOMLAR
O‘zbekiston Respublikasining
«Geografik ob’ektlarning nomlari to‘g‘risida»gi qonuni O‘zbekiston xalqining
tarixiy-madaniy qadriyatlari hamda merosi bilan bog‘liq joy nomlarini muhofaza
qilish, asossiz o‘zgartirish, milliy an’analarimizga yot bo‘lgan nomlar
berilishining oldini olishni ta’minlaydi.
Demak, joy nomlari qonun bilan
qo‘riqlangan, til qoidalari orqali me’yorlashtirilgan hujjatlar hisoblanadi.
Geografik ob’ektlarning davlat reyestriga Qashqadaryo viloyatining Qamashi
tumani bazasiga 116 ta qishloq aholi punktlari nomlari kiritilgan. Ushbu
nomlarning ayrimlari jamiyat tarixida bo‘lib o‘tgan xilma-xil voqea-hodisalar,
ayrimlari urug‘ nomlari, ayrimlari shu hududda yashovchi aholining xo‘jalik
faoliyati va ayrimlari shu joyning tabiiy sharoiti (relefi, o‘simlik va
hayvonot dunyosi)dan kelib chiqib nomlangan. Bu nomlarning ayrimlari asrlar
osha turli orfoepik va orfografik jihatdan o‘zgarib, shevalarda o‘z shaklicha saqlanib
qolgan.
Masalan, Qamashi nomi bilan
tuman, shahar va ko‘cha nomlari ataladi. Aslida bu nom – Qamaychi bo‘lgan.
Chunki, hududda Qamay degan qishloq nomi bo‘lib, u "Qolmay" so‘zidan
yasalgan bo‘lib, qadimda har joydagi bozorlarga savdo qilish uchun har safar
qolmay borishgan. Keyinchalik bu nom urug‘ nomiga ko‘chgan. Demak, etnonimdan
qishloq nomi yaralgan. Bu hududda hunarmandchilik , dehqonchilik va
chorvachilik rivojlangan. Hozirgi kunda ham bu yerda yashovchilar o‘tov tikadi,
Qamay kashta va quroqlari, Qamay qovunlari bilan butun vohaga nom taratgan.
Qamaychi, qamaylik so‘zlari yillar davomida Qamashi bo‘lib o‘zgargan.
Jombo‘z – qishloq nomi,
o‘zlashmagan, haydalmagan bo‘z tuproqli yerdagi saroy nomidan kelib chiqqan.
Jom-qadimda yom (13-17-asrlarda, xususan, mug‘illar hukmronligi va undan
keyingi davrlarda bekat, saroy ) bo‘lib, qishloq shevasida (jilovchi qipchoq)
jom shaklida talaffuz qilingan va Jombo‘z so‘zi joy nomiga qo‘yilgan.
Oqdahana – qishloq nomi esa,
oqdaxna – (oq – oqmoq, daxna – tor dara, daryo) tog‘ bag‘ridan boshlanib, qor
suvlari erib oqadigan dara, daryo ma’nosini bildirgan. Yillar davomida oqdahana
deb talaffuz qilinishi orqali, shevada joy nomi Oqdahana bo‘lib saqlangan.
Changak – qishloq nomi bo‘lib,
tojik tilida sangoh ( toshli maydon, toshli joy) o‘zbeklar talaffuzida Changak
joy nomi bo‘lib ketgan.
Qarangqul – qishloq nomi xalq
afsonalarida turlicha ta’riflanadi. "Bog‘obod" mahallasi hududida
qadimda ko‘l bo‘lib, unga quyosh nurini baland tog‘ to‘sib turganligi sababli
yorug‘lik tushmagan, shuning uchun uni xalq Qorong‘iko‘l degan, ayrim
manbalarda qoraqo‘lli dev yashagan deb, Qoronqo‘l deb talaffuz qilishadi. Bu
nom Qashqadaryo toponimlarida Qarangqul – (g‘alang – yirik toshli, qul –
yaylov) G‘arang qul birikmasi shevada Qarangqul deb talaffuz qilingani va joy
nomiga ko‘chganligi bayon qilinadi. Hozir ushbu nom davlat reyestrida Qoranqo‘l
deb normallashtirilgan va hujjatlarda ham shunday yuritiladi.
Qadimda o‘zbeklar qabriston
so‘zini «aziztepa» deb atashgan ekan. Qamashidagi Azlartepa qishlog‘i nomi ham
«azizlar tepaligi» so‘zidan qisqarib, xalq tilida Azlartepa shaklida talaffuz
qilingani ma’lum.
Jo‘ybeknazar nomi esa Jo‘y –
tojik tilida ariq, soy ma’nosini bildirib, jo‘yi Beknazar ( Beknazar qurgan
ariq ma’nosida) so‘zi Jo‘ybeknazar, ayrim manbalarda Joybeknazar (Beknazarning
joyi) deb yuritilgan va u joy nomiga aylangan.
Yortepa hududi Qamashi
tumanining katta qismini tashkil etadi. Bu hudud asosan tepaliklardan tashkil
topgan va shu bilan birgalikda hozirgi kunda ham katta jarlik hududni kesib
o‘tadi. Bu jarlik qadimdan kuchli sel toshqinlari kelishi natijasida paydo
bo‘lgan. Shu sababli aholi deyarli tepaliklardan imoratlar qurishgan. Joy
nomini aholi hanuzgacha o‘z shevasida Jartepa deb aytishadi, biroq keyinchalik
hujjatlarda Yortepa shakli yozilgani uchun joy nomi shunday atab kelinmoqda.
Qadimda cho‘ponlar sovuq
tushishi bilan tog‘lardan qaytib, adirlarda, cho‘l joylarda o‘tovlar tikishgan
va qishlaydigan manzillarini Qishliq (qish faslida yashaydigan joy) deb
nomlashgan. Keyinchalik bu joylarda aholi yashay boshlagan hamda qishloqlariga
Qishliq deb nom berganlar va yana ayrim manbalarda o‘zbek urug‘lari orasida
Qishliq nomi bo‘lib, urug‘ nomi shevada Qishliq deb talaffuz qilingan va
shunday yozilganligi aytilgan.
Qipchoq lahjasida haligacha
odamlar sariq rangini «sori» deb talaffuz qilishadi. Saritepa qishloq nomi esa
sariq va tepa so‘zlarining qo‘shilishidan yasalgan. Ayrim kishilar Saratepa –
katta tepa ma’nosida atalgan deyishadi.
Egrisuv qishloq nomini aholi
hanuzgacha Iyrisuv deb talaffuz qilishadi. Daryo irmoqlari egri-bugri bo‘lgani
uchun Iyrisuv deb atalgan. Biroq hujjatda geografik ob’ektlarning o‘zbek tilida
yozilish qoidalari asosida normallashtirilgani uchun Egrisuv deb yoziladi.
Oqqishloq, Oqrabot, Oqguzar
kabi qishloq nomlari oq rangga ishora emas, balki keng, ochiq joy, maydon
ma’nolariga nisbat berilib, shunday nomlangan.
Chit qishlog‘i nomi aslida
chet, chekka ma’nosida (tog‘li qishloqlarning chetidagi yaylovlarga aholi
chorvachilik qilish uchun ko‘chib chiqqan) nomlangan, biroq u yerda tojik
millati qo‘shni yashagani uchun Chit deb talaffuz qilingan va shunday yozilib
qolgan.
Biroq, aholi o‘rtasida o‘z
yashab turgan joy nomlarining tarixidan yetarli bilimga ega emasligi ortidan qilingan
murojaatlar sababli Qozoq va Qahat qishloqlarining nomi (millat nomi va
qahatchilik salbiy ma’noli so‘z degan ma’noda) qonun doirasida o‘zgartirilgan.
Bu holat kelgusida ushbu joy nomlari tarixi bilan bog‘liq ma’lumotlarning yo‘q
bo‘lib ketishiga olib keladi. Tuman komissiyasi tarkibidagi mutaxassislar
tomonidan joy nomlarini asrab qolish uchun qonunning 5-moddasiga asosan tarixiy
nomlarni tiklash borasida zarur ilmiy ma’lumotlar yig‘ish ishlari olib
borilmoqda.
Shuningdek, qishloqlarning
Saroy, To‘qboy, Qirg‘iz, Qozoq, Qovchin, Qo‘ng‘irot, Qutchi, Arab, Do‘rmon,
Shirin, Qishliq, Qohat deb atalishi yoki Boybo‘ri, Esaboy, Chambil, Qo‘ng‘irot,
Xontushdi kabi nomlar bilan atalishi biz yashayotgan zamin qadimiy va boy
tarixiy manbalarga ega ekanligidan dalolat beradi.
«Vatan ostonadan boshlanadi»
deydi dono xalqimiz. Bu ostona biz tug‘ilib o‘sgan uy, ko‘cha va mahallamiz,
qolaversa, tumanimizdir. Mana shu makonlarning har biri o‘ziga xos narsasi
uchun qadrlidir. Ota-onamiz bizga atab qo‘ygan ism qanchalik muhim bo‘lsa,
qayerlik ekanligimizni ko‘rsatuvchi manzilimiz nomlari ham bizga tegishli
manbalardir.
Biz istiqomat qilayotgan
ko‘cha, qishloq, mahalla nomlari qadimiymi yoki zamonaviymi, qanday bo‘lmasin
uni boricha o‘zimizniki deb bilamiz. Uning nomidan g‘ururlanamiz. Shu nomni
doimo saqlanib qolishini istaymiz. Demak, biz yashab turgan zaminning nomi
milliy merosimizning bir bo‘lagi. Uni avlodlarimizga aslicha yetkazish shu
joyda istiqomat qilayotgan insonlarning burchi sanaladi.
Nasiba Ro‘ziyeva, Qashqadaryo viloyati, Qamashi
tuman hokimi maslahatchisi